Las ultimas eivnas ans vaina occupats cul renaschimaint rumantsch, provà da sentir il spiert da quel temp e da respuonder a la dumonda che chi ha fat sduvlar als Rumantschs da cumbatter per lur lingua.

L’illuminissem e’l progress, la fundaziun da las naziuns e l’adesiun dal Grischun a la Svizra sun stats decisivs per quist svilup. Seguind ils ideals da l’epoca da la romantica s’haja cumanzà a ramassar tuot la litteratura rumantscha, quella tradida a bocca, eir las chanzuns e la litteratura scritta, giond in tschercha dal tun oriund rumantsch.

Gudench Barblan (1860-1916) ha scrit sü las anecdotas dals surnoms da noss cumüns cun frasas dialectalas da mincha lö chi’s legia cun giodimaint, ma nu correspuondan propch’adüna a la lingua discurrüda. Forsa cha plü bod gnivan tscherts pleds eir pronunziats oter. 

Ils scolars e las scolaras da la 5 e 6avla han let minchün/a l’anecdota da seis cumün o dal cumün vaschin our dals Clamaints ed han fat ün riassunt. Las illustraziuns sun da Jacques Guidon.

Amo alch remarchas dal püt da vista d’hozindi:

Duonna Braida da Tschlin d’eir’insè ün’emanza da temps passats o na? Üna sort duonna Lupa da Tschlin.

Ils da Ramosch vegnan preschantats sco superstizius. Forsa cha quai ha da chefar cul god Bos-cha Grischa, gnü cuntschaint culla poesia da Schimun Vonmoos “Il cuc da Bos-cha Grischa”. Ün god instrià schi’s legia “süblats” da Dumenic Andry:  

Bos-cha Grischa
boffa bischa
foura sübla
jübla stria
hoz cun tai
fain becharia

Da pretender cha chatschaders pigliessan ün asen per üna leivra ha forsa da chefar cun latin da chatschaders. Povers chatschaders da Sent! O nöa?  Hozindi sbrattessna il plü da tuot ün luf cun ün chan.

E cha’ls paurs da Scuol vessan amo adüna dad esser magliadruns umbras aviond temma da gnir a la cuorta cun mangiar la put? Uossa chi’d es be plü quellas trais paurarias grondas? Na, tempi passati.

Dals da Ftan nu possa far blers commentars oter co’m solidarisar cun sar Dumeng chi ha ris suotoura.

Buna lectüra
Uorschla Natalia

Ils tschiainders da Tschlin

Alina Andrighetti (bap da Tschlin)

Sar Gisep e sia duonna Braida chi d’eiran maridats be d’incuort vaivan fat schlompers in lat da giantar – quai sun bizoccals in lat! -  e tils vaivan miss sün maisa sül furniclet. Davo giantar han els laschà il test be sün maisa, pervi chi’s vaivan dispittats chi chi dess metter giò’d maisa. « Metta ora al test ! » - « Ê nöa, tü est la massera. » (…) « Mo schi alchét podessasch far ér tü, co be ésser uschè cumadaivel ! » disch duonna Braida chi s’ha lura retratta sün bancpigna, intant cha sar Gisep s’ha miss a fümar la püpa. I d’eira uschè da bass chi’s dudiva ils cunfs o las trattas da la püpa.

Dandettamaing es rivà ün tschiainder aint dad üsch ed ha rovà per alch da mangiar. Braida e Gisep faivan amo adüna ils mutschs e nun han respus al tschiainder. I faivan perfin finta da durmir.

Cur cha’l tschiainder ha dat bada eir a la duonna es l’hom darcheu gnü grit ed ha dit amo üna jada a sia duonna da manar oura il test : «Mo che stincals sü qua? – «Tü be métta ora’l test.» Quella da la fotta es siglida giò da pigna e…. Ed ha dat alch damangiar al pover tschiainder.

Precis pervi da quist’episoda vegnan quels da Tschlin nomnats ils tschianders. Ed ün pa s’affà bain il surnom cun quels da Tschlin.

Eu chi deriv da Tschlin stögl admetter cha minchatant eschna ün pa cheus dürs. Eir scha da quels e da quellas s’chatt’eir in oters cumüns.

Ils süblats da Ramosch

Rebekka Marti (da Martina)

I d’eir’ inviern e tuots staivan a chasa e mangiaivan charnpurschè perquai chi d’eira fraidüras. Be Barba Ri e Ji Barla d’eiran fingià vegliets. Els nu vaivan fat provischiun da laina pel lung inviern e nu pudaivan metter fümpigna per as s-chodar. Pervi da quai es i lur figl Jachen chi d’eira tuornà da Vnescha sün Bos-cha Grischa per laina, intuorn Büman. El ha schaschinà in tuot ils möds a schmerdscher ün bös-ch, ma i nu til es gratià. Mincha jada cur ch’el laiva resgiar, sigliva la sgür darcheu inavo. «Il lagn es striunà e nöj’oter», as dschaivan tuots ils vaschins, cur ch’el tils ha quintà che chi d’eira  capità. « Ma ossa laina vera scha no fain ceder la stria questa ja o brecha ! Schi na va culla sajür schi provaina cullas süblas.»

LA SÜBLA

Dit e fat. Ün pêr sun its cun el aint il god per laina, ma quista jada cun süblas. I han forà cullas süblas il truonch dal bös-ch fin cha quel es i per terra via. E che superbgia chi han gnü dad avair superà il striögn !

Daspö quel di vegnan nomnats ils da Ramosch ils süblats. 

Ils asens da Sent

Jon Zanetti (bap e mamma da Sent)

Üna saira a « plaz da nuscheglia » disch Michel a seis collegas ch’els pudessan ir a tschüffer leivras per invidar a lur giuvnas ad üna buna tschaina. « Tscha ! Daman a manvegl laina ir or’illa Costa da Jocca a tschüffer ün pêr levras per far üna marenda can nossas mattans ! » Tuots sun perinclets.

La bunura davo van els our’illa Costa da la Jocca cull’intenziun da pudair schluppettar ün pêr leivras. Natüralmaing chi piglian cun els lur chans da chatscha. Davo üna ter pezza cha’ls chans prouvan da chatschar oura leivras, fa ün chan sigliantar üna bes-cha our da la frus-chaglia. Prompf! E’l leivrun va a rudellas. Ils cumpogns da Michel chi ha trat il tun sun stupefats:  “Corpo d’üna micha – che cuolp! Quai es la mamma da las levras! Bravo, Michel!”,

Superbis tuornan els in cumün e preschaintan lur praja. Duonn’Ursina vain ingaschada per couscher il leivrun amo per quella saira. Davo quai invidan els lur mattas ed organiseschan musica da bal. Il rost gusta a tuots excellentamaing. Ma dandettamaing dà nos Michel ün sbrai. El s’ha ruot oura duos daints perquai cha l’armaint schluppettà e cot vaiva sü fiers. Dolur!

Eir scha’ls da Sent han daspö quai il surnom dad asens, suna da l’avis chi detta dapertuot chatschaders chi tiran sainza avair guardà precis che chi’d es davant la chonna. Dal rest, l’asen vain descrit suvent sco bes-cha narra e malmustusa. Ma scha quai es il cas eir pels Sentiners nu saja da güdichar.

Ils porchs da Scuol

Marchet Nesa (mamma da Scuol)

Pro la prüma dschelpcha da quels da Scuol immez la stà d’eiran rivats aint tuot ils paurs illas alps da S-charl. Ils alpchants vaivan pardert üna gronda purziun put e lat per tuot ils giasts fomantats. Impustüt ils paurs da Plazer d’eiran amiuns da quist trat e vaivan adüna temma da nu surgnir avuonda. Pac plü tard as vaivan radunats adüna ses fin set paurs intuorn las differentas padellas, pronts per giantar. Sainza plat o coppa han ils magliadruns cumanzà a mangiar be our da la padella cul sdun. I nu schmettaivan plü perquai chi vaivan temma da gnir a la cuorta.

Tuot in üna jada sun gnüts nan dal prà ün pêr porchs e s’han miss eir els a magliar la put our da la padella ed a baiver lat, fond ün rögnöz. Ils paurs cun bocca plaina nu sun stats buns da tils scurrantar. Ün pêr han provà da tils far svanir cloccond cul sdun giò pel nas, ma subit  han els  darcheu cumanzà a sdunar our da la padella, per nu tschüffer plü paca put co tschels paurs.

Ils massers chi d’eiran là riaivan da’s squagliar. Neir Maschel Men nun es stat bun da’s retgnair ed ha dit: “Ma cha, cha! Cha’s vola pè, vo eschat propcha er pors sco ques chi han maglià cun vo!” E davent da quel di han ils da Scuol nom “Ils porchs da Scuol”.

Ils muois da Ftan

Cristina A. Bazzell (bap da Ftan)

Üna prümavaira es gnüda desdrütta la punt tanter Ftan ed Ardez, pervi dal Tasnan chi manaiva massa bler’aua. Ils da Ftan han surgni l’incumbenza da fabrichar üna nouva. Cur chi han manà las tramas, hana badà chi d’eiran massa cuortas. Peider e Murezzan han tut la masüra dad ün’archa a tschella e Clauet e barb’Andreja han masürà las tramas. “Ah, chi’l diamper porta vea! Che faina? Uessa ne pressagls ne tramas nu valan inguetta! E no vain uschè s-chars uaud!”

I nascha üna confusiun intera. Lura disch Dumeng chi valaiva uschigliö per ün hom fin chi dudiva a crescher l’erba: “Meis chars homens, qua nu güd’inguetta a questiunar, il mal es fat. Ma ê craj cha quel sea bainbaud reparà. I nu manca güst bler da las tramas per rivar süllas archas e scha no, da mincha vart d’üna trama, mettain suet dues bravs muois e uendschain il lain cun suendscha veidra, schi in paca pezza vaina fat stender ils lains plü co avuenda.”

Dit e fat! Ils homens han miss suot duos muois ün per vart e tils han fat trar. A tuots paraiva cha’ls lains as stendan, tant chi han schmiss e lura provà amo üna jada da metter tanter las archas sur il fundamaint da la punt. Las tramas d’eiran natüralmaing amo adüna massa cuortas. “Stais inguetta”. Epür. Murezzan e Steivan vaivan vis as stender il lain.

Nüglia da far. Ils homens han tut ils muois e sun its vers chasa. Be sar Dumeng ha ris suotoura. Da quel di davent han quels da Ftan il surnom: dals muois da Ftan. E chi sa scha quist’ anecdota cuntegna eir ün pa vardà dals Fetoners? Superbis suna in mincha cas d’esser muois.

Ils muis u magliamuis da Cunter

Oriana Jäger (bap da Sur e mamma da Savognin)

Dal rest : Era quels da Cunter èn muis ed han il surnum da magliamuis tenor il Dicziunari Rumantsch Grischun. Cunter è la patria dad Oriana Jäger. Ma udì u chattà in'anecdota co ils abitants e las abitantas da questa vischnanca en Surmeir ha survegni il surnum, n’avain nus betg.

Forsa ch’il surnum pudess sa referir al fatg che quels da Cunter han la pussaivladad da trair si animals gronds respectivamain biestgs gross. Quai en cumparegliaziun cun ina buna part da las autras vischnancas dal Surses che sa chattan pli ad aut u en lieus topograficamain main ideals per animals gronds.