Las ultimas eivnas ans vaina occupats cul renaschimaint rumantsch, provà da sentir il spiert da quel temp e da respuonder a la dumonda che chi ha fat sduvlar als Rumantschs da cumbatter per lur lingua.

L’illuminissem e’l progress, la fundaziun da las naziuns e l’adesiun dal Grischun a la Svizra sun stats decisivs per quist svilup. Seguind ils ideals da l’epoca da la romantica s’haja cumanzà a ramassar tuot la litteratura rumantscha, quella tradida a bocca, eir las chanzuns e la litteratura scritta, giond in tschercha dal tun oriund rumantsch.

Gudench Barblan (1860-1916) ha scrit sü las anecdotas dals surnoms da noss cumüns cun frasas dialectalas da mincha lö chi’s legia cun giodimaint, ma nu correspuondan propch’adüna a la lingua discurrüda. Forsa cha plü bod gnivan tscherts pleds eir pronunziats oter. 

Ils scolars e las scolaras da la 5 e 6avla han let minchün/a l’anecdota da seis cumün o dal cumün vaschin our dals Clamaints ed han fat ün riassunt. Las illustraziuns sun da Jacques Guidon.

Amo alch remarchas dal püt da vista d’hozindi:

Duonna Braida da Tschlin d’eir’insè ün’emanza da temps passats o na? Üna sort duonna Lupa da Tschlin.

Ils da Ramosch vegnan preschantats sco superstizius. Forsa cha quai ha da chefar cul god Bos-cha Grischa, gnü cuntschaint culla poesia da Schimun Vonmoos “Il cuc da Bos-cha Grischa”. Ün god instrià schi’s legia “süblats” da Dumenic Andry:  

Bos-cha Grischa
boffa bischa
foura sübla
jübla stria
hoz cun tai
fain becharia

Da pretender cha chatschaders pigliessan ün asen per üna leivra ha forsa da chefar cun latin da chatschaders. Povers chatschaders da Sent! O nöa?  Hozindi sbrattessna il plü da tuot ün luf cun ün chan.

E cha’ls paurs da Scuol vessan amo adüna dad esser magliadruns umbras aviond temma da gnir a la cuorta cun mangiar la put? Uossa chi’d es be plü quellas trais paurarias grondas? Na, tempi passati.

Dals da Ftan nu possa far blers commentars oter co’m solidarisar cun sar Dumeng chi ha ris suotoura.

Buna lectüra
Uorschla Natalia

Ils tschiainders da Tschlin

Alina Andrighetti (bap da Tschlin)

Sar Gisep e sia duonna Braida chi d’eiran maridats be d’incuort vaivan fat schlompers in lat da giantar – quai sun bizoccals in lat! -  e tils vaivan miss sün maisa sül furniclet. Davo giantar han els laschà il test be sün maisa, pervi chi’s vaivan dispittats chi chi dess metter giò’d maisa. « Metta ora al test ! » - « Ê nöa, tü est la massera. » (…) « Mo schi alchét podessasch far ér tü, co be ésser uschè cumadaivel ! » disch duonna Braida chi s’ha lura retratta sün bancpigna, intant cha sar Gisep s’ha miss a fümar la püpa. I d’eira uschè da bass chi’s dudiva ils cunfs o las trattas da la püpa.

Dandettamaing es rivà ün tschiainder aint dad üsch ed ha rovà per alch da mangiar. Braida e Gisep faivan amo adüna ils mutschs e nun han respus al tschiainder. I faivan perfin finta da durmir.

Cur cha’l tschiainder ha dat bada eir a la duonna es l’hom darcheu gnü grit ed ha dit amo üna jada a sia duonna da manar oura il test : «Mo che stincals sü qua? – «Tü be métta ora’l test.» Quella da la fotta es siglida giò da pigna e…. Ed ha dat alch damangiar al pover tschiainder.

Precis pervi da quist’episoda vegnan quels da Tschlin nomnats ils tschianders. Ed ün pa s’affà bain il surnom cun quels da Tschlin.

Eu chi deriv da Tschlin stögl admetter cha minchatant eschna ün pa cheus dürs. Eir scha da quels e da quellas s’chatt’eir in oters cumüns.

Ils süblats da Ramosch

Rebekka Marti (da Martina)

I d’eir’ inviern e tuots staivan a chasa e mangiaivan charnpurschè perquai chi d’eira fraidüras. Be Barba Ri e Ji Barla d’eiran fingià vegliets. Els nu vaivan fat provischiun da laina pel lung inviern e nu pudaivan metter fümpigna per as s-chodar. Pervi da quai es i lur figl Jachen chi d’eira tuornà da Vnescha sün Bos-cha Grischa per laina, intuorn Büman. El ha schaschinà in tuot ils möds a schmerdscher ün bös-ch, ma i nu til es gratià. Mincha jada cur ch’el laiva resgiar, sigliva la sgür darcheu inavo. «Il lagn es striunà e nöj’oter», as dschaivan tuots ils vaschins, cur ch’el tils ha quintà che chi d’eira  capità. « Ma ossa laina vera scha no fain ceder la stria questa ja o brecha ! Schi na va culla sajür schi provaina cullas süblas.»

LA SÜBLA

Dit e fat. Ün pêr sun its cun el aint il god per laina, ma quista jada cun süblas. I han forà cullas süblas il truonch dal bös-ch fin cha quel es i per terra via. E che superbgia chi han gnü dad avair superà il striögn !

Daspö quel di vegnan nomnats ils da Ramosch ils süblats. 

Ils asens da Sent

Jon Zanetti (bap e mamma da Sent)

Üna saira a « plaz da nuscheglia » disch Michel a seis collegas ch’els pudessan ir a tschüffer leivras per invidar a lur giuvnas ad üna buna tschaina. « Tscha ! Daman a manvegl laina ir or’illa Costa da Jocca a tschüffer ün pêr levras per far üna marenda can nossas mattans ! » Tuots sun perinclets.

La bunura davo van els our’illa Costa da la Jocca cull’intenziun da pudair schluppettar ün pêr leivras. Natüralmaing chi piglian cun els lur chans da chatscha. Davo üna ter pezza cha’ls chans prouvan da chatschar oura leivras, fa ün chan sigliantar üna bes-cha our da la frus-chaglia. Prompf! E’l leivrun va a rudellas. Ils cumpogns da Michel chi ha trat il tun sun stupefats:  “Corpo d’üna micha – che cuolp! Quai es la mamma da las levras! Bravo, Michel!”,

Superbis tuornan els in cumün e preschaintan lur praja. Duonn’Ursina vain ingaschada per couscher il leivrun amo per quella saira. Davo quai invidan els lur mattas ed organiseschan musica da bal. Il rost gusta a tuots excellentamaing. Ma dandettamaing dà nos Michel ün sbrai. El s’ha ruot oura duos daints perquai cha l’armaint schluppettà e cot vaiva sü fiers. Dolur!

Eir scha’ls da Sent han daspö quai il surnom dad asens, suna da l’avis chi detta dapertuot chatschaders chi tiran sainza avair guardà precis che chi’d es davant la chonna. Dal rest, l’asen vain descrit suvent sco bes-cha narra e malmustusa. Ma scha quai es il cas eir pels Sentiners nu saja da güdichar.

Ils porchs da Scuol

Marchet Nesa (mamma da Scuol)

Pro la prüma dschelpcha da quels da Scuol immez la stà d’eiran rivats aint tuot ils paurs illas alps da S-charl. Ils alpchants vaivan pardert üna gronda purziun put e lat per tuot ils giasts fomantats. Impustüt ils paurs da Plazer d’eiran amiuns da quist trat e vaivan adüna temma da nu surgnir avuonda. Pac plü tard as vaivan radunats adüna ses fin set paurs intuorn las differentas padellas, pronts per giantar. Sainza plat o coppa han ils magliadruns cumanzà a mangiar be our da la padella cul sdun. I nu schmettaivan plü perquai chi vaivan temma da gnir a la cuorta.

Tuot in üna jada sun gnüts nan dal prà ün pêr porchs e s’han miss eir els a magliar la put our da la padella ed a baiver lat, fond ün rögnöz. Ils paurs cun bocca plaina nu sun stats buns da tils scurrantar. Ün pêr han provà da tils far svanir cloccond cul sdun giò pel nas, ma subit  han els  darcheu cumanzà a sdunar our da la padella, per nu tschüffer plü paca put co tschels paurs.

Ils massers chi d’eiran là riaivan da’s squagliar. Neir Maschel Men nun es stat bun da’s retgnair ed ha dit: “Ma cha, cha! Cha’s vola pè, vo eschat propcha er pors sco ques chi han maglià cun vo!” E davent da quel di han ils da Scuol nom “Ils porchs da Scuol”.

Ils muois da Ftan

Cristina A. Bazzell (bap da Ftan)

Üna prümavaira es gnüda desdrütta la punt tanter Ftan ed Ardez, pervi dal Tasnan chi manaiva massa bler’aua. Ils da Ftan han surgni l’incumbenza da fabrichar üna nouva. Cur chi han manà las tramas, hana badà chi d’eiran massa cuortas. Peider e Murezzan han tut la masüra dad ün’archa a tschella e Clauet e barb’Andreja han masürà las tramas. “Ah, chi’l diamper porta vea! Che faina? Uessa ne pressagls ne tramas nu valan inguetta! E no vain uschè s-chars uaud!”

I nascha üna confusiun intera. Lura disch Dumeng chi valaiva uschigliö per ün hom fin chi dudiva a crescher l’erba: “Meis chars homens, qua nu güd’inguetta a questiunar, il mal es fat. Ma ê craj cha quel sea bainbaud reparà. I nu manca güst bler da las tramas per rivar süllas archas e scha no, da mincha vart d’üna trama, mettain suet dues bravs muois e uendschain il lain cun suendscha veidra, schi in paca pezza vaina fat stender ils lains plü co avuenda.”

Dit e fat! Ils homens han miss suot duos muois ün per vart e tils han fat trar. A tuots paraiva cha’ls lains as stendan, tant chi han schmiss e lura provà amo üna jada da metter tanter las archas sur il fundamaint da la punt. Las tramas d’eiran natüralmaing amo adüna massa cuortas. “Stais inguetta”. Epür. Murezzan e Steivan vaivan vis as stender il lain.

Nüglia da far. Ils homens han tut ils muois e sun its vers chasa. Be sar Dumeng ha ris suotoura. Da quel di davent han quels da Ftan il surnom: dals muois da Ftan. E chi sa scha quist’ anecdota cuntegna eir ün pa vardà dals Fetoners? Superbis suna in mincha cas d’esser muois.

Ils muis u magliamuis da Cunter

Oriana Jäger (bap da Sur e mamma da Savognin)

Dal rest : Era quels da Cunter èn muis ed han il surnum da magliamuis tenor il Dicziunari Rumantsch Grischun. Cunter è la patria dad Oriana Jäger. Ma udì u chattà in'anecdota co ils abitants e las abitantas da questa vischnanca en Surmeir ha survegni il surnum, n’avain nus betg.

Forsa ch’il surnum pudess sa referir al fatg che quels da Cunter han la pussaivladad da trair si animals gronds respectivamain biestgs gross. Quai en cumparegliaziun cun ina buna part da las autras vischnancas dal Surses che sa chattan pli ad aut u en lieus topograficamain main ideals per animals gronds. 

... o sco cha Cla Biert scriva in “Co ch’eu n’ha imprais a chantar”: Üna saira tadlaiva eu darcheu cull’uraglia sül vainter (da la guitarra da bap), mo i nu’s vezzaiva a mamma, i nu’s vezzaiva nöglia, i’s dudiva be, i nu’s dudiva gnanca plü; mo verer as pudaiva, insömgiar da quai curius ingio cha tuot as müda d’incuntin, il sulai e las uondinas e las fluors e la bos-cha e la not e quai chi trembla, ingio cha tuot crida e tuot ria.

S’regordaivat amo dal mattin davant la peidruna chi ha chantà e chantà cun larmunas aint ils ögls, fin cha’l serpaischem chi vaiv’üna udida fina finina es gnü oura a tadlar? Ün’istorgia vaira. Cla Biert scriva ad Andri Peer üna charta davent da Zizers a Chalandmarz dal 1947 ingio ch’el manzuna tanter oter co ch’el svess ha imprais a chantar da mattin cun «zeli e’l sen pedagogic genial» da seis bap.

Las scolaras e’ls scolars da la terza e quarta han provà da metter in pleds che ch’üna bella melodia fa cun els...

Jodai lur impissamaints e da cour ün bun on!

Uorschla Natalia

Alena Camastral

Eu sun circundada da quietezza. Id es tuot calm intuorn mai. Ningün travasch, ne sün via, ne sül marchapè. I para sco abandunà. Eu chamin lung la via e vez üna tabla. Ma da leger nu’s riva, l’es massa dalöntsch. Apaina ch’eu sun dastrusch avuonda dun’ögl: ,,Marchà da Nadal.” Eu chamin amo ün pêr pass, sainza bler impissamaints.

Tuot in üna jada doda üna melodia chi’m fa tschüffer la pel giallina. Eu seguisch quists tuns inschmanchabels e riv pro üna fuolla d’glieud. Tuots chi han ün rier in vista e gnanca nu plondschan dal fraid. I regna pasch, üna pasch chi’t s-choda il cour. L’unic ch’eu fetsch es tschantar sün ün bankin e giodair il bel mumaint. Eu ser ils ögls, dod a rier la glieud e vegn in fanzögna. Vez prunas da culurs, da quellas chi’m rendan furtünada be cun tillas verer. Implü dod eu a rier a mia famiglia. I sun a maisa a mangiar. Eir là regna pasch. Minchün ha da dir alch. Discuors turbulents. Eu bad adüna daplü co cha meis cour chatta sia pasch. Il sentimaint dad amur cha mincha uman douvra. Ed eu sa cha mia cuntantezza chatta in mia famiglia.

Ma las vuschs as schoglian in ün dindet ed eu am sdruagl. Id es s-chür, dafatta ün païn dubius. La fuolla d’glieud es svanida ed eu sez suletta sül bankin immez la plazza. Ma eu nu n’ha temma, na, eu vez darcheu culurs illa s-chürdüm, a tuot meis chars chi s’allegran ün mez muond. Cuntainta chamina a chasa e tils dun üna clossa branclada.  

Balduin Tönett

Eu dod üna melodia, be üna fina. Id es not, ningün nu discuorra, be quietin esa, tranquilità, pasch. Intuorn mai es il mar, el es nair, ün punctin chi güscha esa, la reflexiun da la glüna plaina, alb illa s-chürdüm.

Eu dod ün ritem chi maina glüm illa s-chürezza, regularmaing. Lura fa la melodia ch’eu vez üna punt da quia aint il nöglia. Meis sens fusiuneschan culs tuns da la chanzun. Eu fetsch ün viadi in meis immaint. Mincha tun driva nouvas portas, realtats. Mincha beat es ün puls chi va tras mai.

Il temp perda plan a plan pussanza ed importanza. Ils cunfins tanter mai e quist lö as disfan. Meis corp es ün culla musica ed eu svoul tras quist lö e quista not sco cha’ls pattins sglischan sül glatsch. Mincha mumaint es intensiv, in ün möd eir lom. Eu sun tgnü cun fermezza tanter sömmi e realtà. Ils puls dal tact da la chanzun drivan meis corp e mi’orma vain libra, ella es plain culurs : gelg, blau, cotschen, verd, orandsch e violet. Ün cuntrast tanter s-chürdüm e las culurs.

Eu bad ch’eu invlid meis corp e sieu a la musica. Lura as driva la s-chürdüm, sco tendas. Davovart esa ün nouv muond. Plain musicas chi sviluppan culurs e melodias cun savurs. L’energia es cumplettamaing otra. Quia exista be la musica. I nun es ningün squitsch e l’atmosfera intuorn mai as schoglia. Eu’m deliberesch da tuot mias emoziuns negativas, pass per pass. La musica es in mai sco ün impuls electric, ün impuls fin.

Ma tuot vain uossa plü greiv. La melodia as quieta. Ed eu rest inavo. Sul sulet.

Inês Santos Neiva

Eu dod la bella melodia ed a scrollar las föglias, il tschüblöz dals utschels dürant la stà. O, co cha quai am satisfa! Sch’eu ser ils ögls suna darcheu üna mattina, üna mattina chi sta giò aint ill’erba frais-cha e verda. Il sulai alva e sia chalur straglüscha dapertuot. La sadella blaua our da plastic cul monch cotschen pigl eu in man inant ch’eu cuor tras la prada e cleg fluorinas da tuot las culurs da l’arch San Martin.  

Eu dod a mia cusdrina chi va vi pro l’aualin e piglia cun sai ün sadellin plain aua, terra e crappins. No fain üna schoppa!  

Mia tanta cloma per metter sü la crema da sulai. Eu bad co cha mia pel arda fingià e uossa la cremina lomma sfradischa darcheu. Quella savur chi’m fa pensar al mar.  

Il fögliom  am fa circa m’indurmanzar a sumbriva. Eu baiv ün magöl aua fraida e mang las frajas  dal üert. E cur ch’eu dod rumurs profuond i’l terrain guard eu darcheu cun mia cusdrina dingionder chi vegnan. No giain pel god aint. Là es ün squilat! Eu cuor per tschüffer a quista creatürina, per tilla pudair glischar,  però cun pac success.  

Eu driv darcheu ils ögls e nu sun plü quella mattina, però las algordanzas am rendan cuntainta.  

Jonas Marti

Eu dod la bella melodia e sun sco davent da tuot tschels. Sun cul cheu illas nüvlas, vez il paradis intuorn mai e tuot chi’d es cuntaint. Insè nu bada plü che chi capita intuorn mai, nu dod gnanca plü. Davant mai es üna cuntrada da bellezza cun tanta bos-cha e tuot quistas bellas bes-chas chi cumainzan a discuorrer cun mai, dafatta ils bös-chs e tuot tschellas plantas am vöglian dir alch. Meis chars sun tuots davent. Be eu sun quia. Sulet. Eu tils saint be amo, na eu gnanca nu saint plü. Quist muond es uschè realistic ch’eu crai bod chi saja la realtà. Tuot es uschè leiv, mincha pass vegn plü liger ed eu invlid tuot il stress ch’eu n’ha. O esa la musica chi am fa invlidar? Eu  ascend vers il tschêl da meis paradis. E svoul e svoul e nu bad plü nüglia.

Cuntinuesch  da svolar fin ch’eu vegn interruot da mia mamma chi’m tira oura meis uragliers. Ella am disch da far inavant lezchas. Ed eu tuorn darcheu inavo  pro la scoula, pro’l stress, pro la vita reala… 

Julia Damerow

Eu dod la bella melodia e uoss’esa Nadal. Sun in impissamaints pro’l bös-chin cha no decorain adüna culla famiglia. Cun da tuotta sorts,  cullas grondas, pitschnas, cotschnas e blauas. Tuot la stüva savura da pin. No eschan stats insembel aint il god. I’s sto decider che bös-ch chi’s piglia. Quel là via o tschel sü qua? Chenün s’affà in nossa stüva e per nossa festa da Nadal?   

Meis impissamaints giran. Eu’m lasch gustar la buna tschaina cun raclette, mailinterra e che dessert ! Davo daja regals. I’s sezza sün cuotscha e no guardain co cha tuots drivan ils pakettins e sun simplamaing cuntaints. Han invlidà per üna pezza tuot il stress da la vita.

Star da cumpagnia sainza stübgiar che chi capitarà daman. Esser i’l mumaint.  

Eu m’impais als dis da Festa passantats. Da  che vaina discurrü tschel on? Che s’ha müdà e che es restà listess? Co cha’l temp passa. Ün on plain algordanzas ed impreschiuns. Dürant ün on po capitar bler, quai am vain darcheu consciainta a Nadal. Cun varts positivas e negativas. Però da che am regordaraja amo quist on chi vain ?

Meis impissamaints van as perder ed eu sun darcheu aint il preschaint cun ün cheu schi schloppa bod:«Che n’haja amo da far avant  Nadal, quantas prouvas vaina amo, che lezchas vaina per daman?» 

Mara Amstutz

Eu dod la bella melodia da la guitarra. Ils tuns armonius sotan allegers dals chantins. Sco flocs da naiv chi ballan cuntaints giò da tschêl e’s plachan sün meis nas. Suot mias s-charpas sgrizcha la naiv da puolvra, i savura d’inviern, üna bischa inglatschada boffa aint per mia vista, üna fraidüra chi fa arder nas ed uraglias. Ma meis cour es chod, eu svoul sün mi’assa giò pella costa stipa, fetsch grondas stortas adüna ed adüna darcheu. Ils flokins da naiv bisbiglian culla melodia in meis cheu. La musica m’accumpogna fin illa val cuvernada da naiv. Meis cour batta i’l istess ritem sco la melodia da la guitarra ed eu am saint leiva e deliberada sco ün flokin da naiv i’l tschêl d’inviern chi crouda giò plan planin sülla palma da meis man.

Eu m’allegr per tuornar a chasa. Illa stüva as doda a büschmar il fö e l’odur da dschember as derasa intuorn mai. Mia respiraziun vain vieplü chafuolla. Savur da dschember e da chandailas da vaniglia. Eu am saint sgüra e giod ils tuns calmaints da la guitarra. Ser meis ögls e svoul insömgiond sün tschêl pro las stailas i’l ritem da la melodia.

Ma la melodia vain plü quieta. Ed eu schmet da sunar mia guitarra, i clingia be plü singuls tuns e lura sainta amo tuot approfundida la realtà. N’ha la spranza da pudair tuornar darcheu inavo. In quist bel muond. Eu cumainz darcheu a sunar. Ma i nu’m reuschischa. 

Medea Conrad

Eu dod la bella melodia e meis impissamaints cumainzan as plajar intuorn algordanzas invlidadas dalönch innan. Purtrets, acziuns e sentimaints chi s’han zoppats in ün chantun da meis güdizi. Istorgias chi han svaglià risadas püras e chi han spons larminas sco stailas. Ils guinchels da mia bocca as mouvan vers amunt intant ch’üna larma cula giò per mia massella e’s maisda culs flöchins da naiv chi ballinan giò da tschêl.

Intant cha meis intellect viagia i’l temp passà cumainz eu a sotar. Eu fetsch pierlas, siglins e piruettas dürant cha’l cling da la musica as scumparta tras meis corp ed aint il sang fin in tuot las cellas e tillas nudrischa cun algrezcha sco lönch plü resenti. Eu güz mias uraglias per seguir la s-chala da tuns chi chaschunan la pel giallina. Tuot inchantada cumainz eu a chantinar. La melodia cuntinuescha cun tuns ots, cun tuns bass, ferms e loms, trists e furtünats chi rebomban be adascus  in mi’orma approfundida cun istorgias dal passà. Mincha cling ha si’istorgia chi tocca meis cour e meis esser, meis consciaint. Il temp para da star salda ed il mumaint es dschet in etern.

Mia Portmann

Eu dod la bella melodia ed il muond as rechatta in pasch. Pel mumaint nun esa lö per pissers. Il preschaint fluischa sco in ün bun sömmi e capita sco sün tschêl. Meis ögls sun serrats clos, precis sco la branclada imaginara ch’eu survegn da meis amats cun tadlar il cling da la melodia. Eu güz amo ün zich las uraglias, per ch’eu possa giodair amo daplü quist stadi.

I nu dependa ingio ch’eu sun, cur cha’ls prüms tuns da mia melodia prediletta strasunan, riva in meis paradis. El nun es grond, ma el es be meis e quai til fa gnir special. Là am sainta amada, dad oters sco eir da mai stess.

Mia melodia riva portas a sentimaints ed emoziuns, chi normalamaing sun suot clav. La melodia m’accumpogna in meis plü noschs temps ed eir i’ls meglders. Doda meis riers e mias larmas chi culan sco cascadas.

Üna bella melodia es alch chi maina i’l quia ed uossa, ma in ün möd chi lascha insömgiar sainza chi’s stopcha durmir, be tadlar e sentir. La prosma jada chi’s stübgia forsa, schi’s cugnuoscha bain avuonda ad inchün, as poja s’dumandar a sai stess: Füss eu bun dad esser qua per quel sco cha la  bella melodia es per mai? 

Nora Sedlacek

Eu dod la bella melodia e pens co cha quai d’eira da plü bod. Cur cha tuot d’eira amo simpel, cur cha nöglia nu’m faiva pissers, cur ch’eu pudaiva esser amo uffant. Meis impissamaints s’approfundischan. Tuot dindet m’algorda da mincha detagl. Co ch’eu giaiva quella dumengia la prüma jada cul velo, quel veloin verd cun pedals nairs e grischs. E co cha meis peisins toccaivan malapaina il fuond. Co ch’eu am n’ha allegrada da quel regalin da nona chi d’eira pakettà i’l palperi cun quels Niculaus ed ils asenis e co cha no vain giovà illa sablunera e vain fabrichà varsaquants chastelins e chastelets.  

Mia tschera as müda. Sün mia fatscha as muossa planin ün surrier. Sün mia bratscha ch’eu n’ha cludi intuorn il plümatsch, tschüffa planet la pel giallina. Mia dainta clocca be debelin sül canapè. Las pivatellas palpan la stoffa da valü. 

E quist canapè. Eu sa amo precis co ch’eu am sentiva dad esser sün bratsch da tatta. Quella dainta culla pel fodigliada e lomma. Co ch’eu sun gnüda tgnüda da quists mans precauts chi vaivan tgnü eir fingià il cheuin da bap e quel da nona. Quai stuvaiva esser stat per els precis uschea. Precis uschè pachific. Precis uschè agreabel.  

La melodia dvainta plü quieta. Eu rafüd da dar da la dainta e bad cha meis impissamaints tuornan planin inavo illa realità.  

Saskia Barbüda

Eu taidl la bella melodia chi vain our da meis telefonin mobil. Ils tuns svoulan intuorn mai. Am saint libra, furtünada e sco scha nüglia nu’m pudess retgnair.  

La melodia viagia tras mias uraglias in meis corp. Eu bad co ch’ella riva dapertuot  e chaschuna cuntantezza. Meis cour batta plü svelt ed eu sun libra da meis impissamaints. Intuorn mai es tuot in movimaint e plain culurs. Eu guard intuorn e vez pella prüma jada il muond in ün’otra perspectiva. Id es quiet, ningün nu tüta o cloma, eu sun be eu e mia melodia. Il temp chi nu passa dasper mai via. Eu poss manisar il temp e tuot quai chi capita. 

Bainbod va la melodia a fin ed eu tuorn illa realtà. Tuot es uschè dad ot ed eu vess cuaida da tuornar darcheu inavo e’m zoppar i’l univers, in mia melodia, davent dal minchadi. Ma la prosma melodia cumainza bainbod darcheu… 

Als 17 da november han duos scolaras ed ün scolar da rumantsch da la 6avla gimnasi, Alina Andrighetti da Sent, Oriana Jäger da Cunter e Noah Damerow da Tarasp, preschantà lur lavurs da matura a Scuol aint il Hotel Belvedere.

I s’han dedichats tuots trais cun plaschair e motivaziun a temas tuottafat divers: Als disegns d’uffants, ad üna chanzun da pelegrinadi ed a la tecnica e’l process da fabrichar ün electrocart. In seguit üna cuort’invista. Bun divertimaint!  

Uorschla Natalia Caprez Brülhart

Pitschens artists e lur muond – la diagnostica da las cumpetenzas cognitivas a man dal test “Mannzeichen”

Alina Andrighetti

Cul test da disegnar persunas (“Mannzeichentest”), homenins, duonninas ed uffants, as poja evaluar cumpetenzas cognitivas. Meis böt da la lavur da matura es stat quel da sviluppar ün test sumgliaint, in fond disegnar als uffants üna bes-cha, nempe ün giat. Quai hana stuvü far uschè bain sco pussibel. Lura n’haja congualà quists duos tests applichats, per savair scha’l test cul giat ch’eu n’ha sviluppà po gnir dovrà in listess möd sco’l test cun persunas. Eu n’ha lura visità diversas scoulas primaras in Engiadina Bassa ed a Tavò. Cun var 60 scolarinas e scolarins da la prüma e seguonda classa n’haja fat ils duos tests. Ils resultats n’haja analisà a man d’üna tabella.

Cun quai cha cumpetenzas cognitivas han da chefar eir cul stadi da svilup da l’uffant, n’haja resguardà pell’analisa eir il stadi da svilup da l’uffant.

Quant inavant as poja ragiundscher ils listess resultats culs duos tests?

Ils duos tests as poja applichar in listessa mod’e maniera, pigliond il cas cha l’uffant chi vain examinà es versà cun giats. Eu n’ha constatà ch’uffants chi han respet o dafatta temma da giats, han gnü daplü fadia da tils disegnar ed han ragiunt plü pacs puncts illa tabella sco per exaimpel ün uffant chi ha giats a chasa.

T’han tscherts resultats surpraisa?

Eu sun statta fich stutta da verer cha be circa 20% dals uffants han cumpetenzas cognitivas chi correspuondan a lur età. I’s sa però cha minch’ uffant es oter ed as sviluppa uschea eir individualmaing. I nu dà ne güst e ne fos. Uffants chi’s sviluppan ün pa plü plan, rivan il bler da recuperar quist retardimaint in lur svilup fin a la fin da lur carriera da scoula.

Che t’ha plaschüda il meglder cun scriver quista lavur?

I m’ha fascinada quant averts cha’ls scolarins sun stats be subit ed eir chi nun han gnü bod ningünas retgnentschas da’m far dumondas. Id han gnü ün plaschair da’m pudair güdar e sun stats superbis da pudair far duos disegns per mia lavur. Id es stat bê da tils imprender a cugnuoscher e da discuorrer ün pa cun tuots. No vain passantà blers mumaints inschmanchabels dond risadas ed eu tils less dir amo üna jada grazia per lur disegns. 

Diversitad armonica - ina analisa da variantas musicalas

Oriana Jäger

En mia lavur da matura hai jau m`occupada cun variaziuns en la musica. Jau hai era scrit mez trais variantas da la chanzun da pelegrinadi, la “Canzung viglia da Ziteil”.

Quella chanzun deriva da Ziteil sez. Quai è in baselgia da pelegrinadi sur Salouf nua ch’era il pader e scriptur enconuschent, Alexander Lozza, è stà custodi dal 1919-1936. La chanzun quinta d’in viadi per survegnir pardun. Ina da quellas variantas hai jau alura sunà a la preschentaziun da la lavur da matura.

Pertge has tschernì quella chanzun?

Perquai che jau sun da Cunter en il Surses e la chanzun deriva da Ziteil, pauc toc davent da là nua che jau sun creschida si. Cun quai ch’ella n’è betg uschè enconuschenta sco la nova chanzun hai jau era vulì trair endament ch’i dat ina versiun pli veglia da la chanzun.

Tge ha motivà tai da tscherner quest tema?

Musica è mia passiun e cunquai che jau sun il cornet, hai jau savì gia a l’entschatta che mia lavur da matura duess avair da far insatge cun musica. I ma para era fascinant tge ch’ins sa far cun in cornet. Latiers jau hai empruvà da chattar or danunder ch’ils cumponists han lur ideas. Partind da questas ponderaziuns e retschertgas, hai jau lura cumponì sezza ina varianta da la “Canzung viglia da Ziteil”.

E-Power electrocart – Il process da fabrichar ün veicul electric

Noah Damerow

Per mia lavur da matura n’haja fabrichà ün cart eletric e descrit il process da lavur. Quist proget ha cumanzà cun ün vegl Golf cart chi m’ha servi da basa pella lavur. Il prüma n’haja demontà quel tant sco pussibel per pudair güdichar il stadi dal «chassis» e las parts electronicas. Lura n’haja planisà che müdamaints far vi quel e tils n’ha eir fat. Davo ch’eu n’ha gnü miss ad ir il «chassis» e montà tuot l’electronica, n’haja fat tests per verer cha tuot funcziuna. Ed uschea esgnü il di ch’eu n’ha pudü ir cun meis E-Power Electrocart...

Che es stat oriundamaing plü difficil co pensà?

Id es stat üna sfida da chattar roba per rimplazzar parts cun defets.

Fessast tü darcheu ün simil proget?

Schi, talas tematicas m’interessan propcha ed eu n’ha eir imprais bler cun far l’Electrocart.

Che t’ha plaschü il meglder da quista lavur?

Tuot quai chi ha gnü da chefar cun lavurs da saldar («schweissen»), pervi cha quai es stat alch nouv per mai chi m’ha fascinà.

Pel mumaint ans fatschendaina cull’ouvra dad Oscar Peer illa 5 e 6avla gimnasi. Las scolaras e’ls scolars analiseschan cudeschs, preparan referats ed eir preschantaziuns in fuorma da videos. Implü hana scrit texts cun titels da differents impuls cha Oscar Peer vaiva publichà illa Chasa Paterna « Intermezzos », dal 2002, gnüda restampada ingon, dal 2023, i’l bellischem cudesch «Vi da che ch’eu pens minchatant» da la chas’editura editionmevinapuorger. Il purtret sülla cuverta deriva da la figlia dal scriptur, da Leta Peer chi d’eira pittura artista.

Bainbod gnarà l’editura Mevina Puorger svessa ans far üna visita a l’Institut ed a quintar da seis inscunters cun Oscar Peer e far reviver algordanzas. Eu sa da m’imaginar ch’in scrivond varaja magara dat da buonder als scolars e las scolaras che impissamaints cha nos autur tant cuntschaint s’varà be fat in seis insajs. Cun quai cha tscherts cumponimaints sun massa intims vaina decis da nu tils metter i’l Blog. Ma eu racumond als genituors da dar ün cuc eir a quels texts chi nu sun publichats qua. In seguit sieua a mincha cumponimaint l’insaj dad Oscar Peer, surtut da « Vi da che ch’eu pens minchatant », cul QR code, sch’el es avantman, per tadlar implü la vusch da l’autur chi prelegia. Ün buna lectüra cun ün zich flair d’Oscar Peer as giavüscha 

Uorschla Natalia

Mascras

Alina Andrighetti

I’l muond da las bes-chas sun las mascras cuntschaintas a tuots. Splerins cun muosters chi paran dad esser ögliuns e scarafags  chi guardan oura precis sco föglias, da quai vaina tuots fingià dudi. Bes-chas fan adöver da quistas mascrinas per s'proteger da predaturs o dafatta per impuonar a las femnas.

Ma na be splerins nu tiran a nüz quistas mascras per as proteger. Eir nus umans ans zoppain da temp in temp. Las frasas: “Usche nu’t n’haja però m’imaginada” o “Tü parast dad esser ün’otra persuna” varà fingià minchün dudi üna jada in sia vita. Ma che voul quai vairamaing dir?

Nossa natüra umana es fuormada uschea ch’eu muoss chi ch’eu sun cun quai ch’eu fetsch. Ma cun muossar nossas emoziuns ans faina gnir vulnerabels. A nus nu grataja dad ignorar quistas emoziuns negativas e da tillas invlidar simplamaing. Perquai tillas improuvaina da zoppar davo üna mascra. La bunura as staja sü ed as dà fadia da parair cuntaint. Sül prüm sguard para dad esser tuot in uorden. Noss dubis ed ils pissers chi’ns chalchan, vegnan suogliats cun ün rierin e trais vizs. Quista mascra ans spordscha üna protecziun da gnir refüsà e critichà da noss conumans.

Blers han l’impreschiun da’s stuvair cumprovar invers otra glieud. Nos muond es plain aspettativas chi ston gnir surpassadas e las normas da la società ans fan suvent gnir malsgürs. Per consequenza as zoppan blers davo üna fatschada chi para dad esser furtünada. Da nu gnir exclus, quai es bain il böt da minchün. O na?

Quist zoppar ha dal sgür blers avantags, ma sch’inchün as zoppa ons a l’inlunga vaina vieplü difficil da’s rivir per tschertas persunas. Il privel dad invlidar si’aigna persunalità as augmainta cul ir dal temp. Chi chi douvra massa bleras mascras nu sto star stut cha conumans til dan la rain.

I vezzan la fatschenda artificiala davant il mascrà. Id es sco ün mür ingio chi nu’s po verer suravia per savair che chi’s zoppa davo giò. Vers inoura para quai sco ün abüs da la confidenza. Glieud nu’s sainta respettada dad inchün chi nu’s lascha verer tras la fatschada. I para sco schi’s discurriss cun ün roboter o ün’otra intelligenza artificiala.

Noss sbagls sun quai chi’ns definischa. Mincha persuna es aigna e minchün ha seis pissers. Cun tils zoppar davo mascras nu’ns mettaina be in privel, ma impustüt, eir nos bainesser es periclità. Minchatant esa simplamaing da tour giò quista mascra e da verer il muond sainza quista vetta artificiala chi’ns piglia la vista.

Mascras

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

Blers as laschan crescher la barba chi’s po darcheu tagliar davent – be cha üna bella barba po esser tuottafat simpatica. Oters però, e quai es lura plü mal, as laschan crescher üna mascra, e quella tegna sco üna seguonda pel, üna chi suoglia lur pel natürala. I preschaintan lura al muond üna fatschada chi nu correspuonda ad els svessa. I dà per exaimpel la mascra da l’autorità, pro homens chi han fingià bel e bain pers l’autorità. Mascras da popanzs grondaschers pro da quels chi han fingià las chotschas plainas. – Mascras da galantoms e da schlabaccars da grond stil, per exaimpel dictatuors chi mordrieschan l’agen pövel e chi preschaintan üna fisionomia da frar grond o da char bazegneret – Väterchen Stalin – o lura l’onorevole Andreotti, bainvis in seis pajais sco eir a l’ester, intant cha davovia d’eira el bun ami da la mafia.

I dà eir duonnas, sonchettas dutschas, cun ün surrier da madonna, chi füssan capablas da metter tössi in teis cafè. – Eu n’ha cugnuschü ad ün hom zuond amabel, ün chi ha zoppantà robas ch’el vess sainza fal stuvü quintar almain als seis, sch’el vess gnü ün minz da caracter ; ma el ha taschantà bainin, tgnü tuot per sai ed ha portà üna vita intera la mascra da la bella maniera. Be cha da temp in temp, pustüt sulet cun sia duonna, til gnivan para dandettas explosiuns da rabgia. Lura faiva’l sco ün nar e rumpaiva la vaschella e perfin las sopchas.

I dischan cha situaziuns extremas, cha catastrofas possan far crodar la mascra. Per exaimpel quella vouta a Mogadischu : ils passagers serrats aint tschinch dis aint il eroplan, cun chaluors africanas, intuorn els ün pêr terrorists brutals sainza pietà, armats cun pistolas e granatas e dond sbrais sco dimunis, pronts da far ir tuot per ajer … Üna ostessa tudais-cha quinta chi d’eira l’infiern ; cha blers passagers nu perdaivan be la nerva, ma eir il saninclet – chi capitaivan lura dispittas terriblas tanter homens maridats e lur duonnas, e quai in tal möd, cha plü tard a chasa haja perfin dat divorzis. – Eu am dumond perche ? As dschaivna avant quist viadi be robas agreablas ? Vaivna zoppantà lur sentimaints ? Giovaivna teater ün cun tschel ? Portaivna la mascra da la buna educaziun ?

Probabelmaing cha a Mogadischu las culissas sun lura idas in tocs.

Fortuna e disfortuna

Oriana Jäger

Oz sun jau levada baud ed hai ma fatg pronta per ir or da chasa. Jau sort e ves ina bancnota da 10 francs. "Tge fortuna che jau hai" pensi. Jau vom vinavant per ir a scola. Tar mintga passadi da peduns poss jau ir, u che nagin auto na vegn u ch`il auto è dalunsch davent.

En scola vess jau in examen, ma la magistra è malsauna, uschia vegn l’examen spustà per in`emna ed jau hai dapli temp per emprender. Jau survegn enavos ina prova da biologia, in rom nua che jau na sun betg la meglra. In da 5. Ina da las meglras notas da l`entira classa. Era qua pens jau: "Tge fortuna che jau hai".

Da mezdi hai jau ina fom naira ed jau avess quaida d’ina pizza. Jau vom en la mensa e sun tut stupefatga. Davant mai è ina immensa schelta da pizzas. Schizunt la mia pizza preferida è era là. Cun gronda veglia mangel jau enfin che jau schlop baud. Il suentermezdi va spert a fin perquai che jau hai mo dus lecziuns scola. Las autras lecziuns crodan ora essend ch`ils magisters han ina scolaziun. Suenter scola vom jau a chasa ed era puspè enavos sai jau turnar senza impediments.

Vegnida a chasa n`hai jau gnanc da far lezias, uschia che jau sai passentar in pèr bellas uras cun mia famiglia. La saira datti ina buna tschaina. Mes tratg preferì, raclette. Suenter tschaina vom jau puspè a letg plaunsieu.

En letg pens jau vi da mes di plain fortuna e jau sper che damaun vegni era uschè in bun di. Quai è stà in dals meglier dis en mia vita.

Ma ina vuschina en mes chau n` è betg cuntainta. Quella vusch di a mai che auters n`han betg gì uschè gronda fortuna sco jau e che jau hai dad esser engraziaivla per quel di: "Gea, ti has gì fortuna, ma tge è cun quella persuna che ha pers ils 10 francs? Tge è sch’igl ha dà in accident sin via uschè grond ch`ils autos n`han betg pudì ir vinavant? Ha la magistra ina malsogna ch`ella n` è betg en scola u mo ensatge pitschen? Tge è cun quellas persunas che han betg gì uschè ina buna nota? Quant ditg han ils auters magisters gia da far quella scolaziun? Han auters scolars forsa da far il dubel uschè bleras lezias? E tge è cun tes frar che n`ha betg gugent chaschiel?"

Tut quellas dumondas ha ma dumandà quella vuschina ed ella ha gì raschun. La fortuna è savens colliada cun la disfortuna. U betg? Tuttina ma durment jau cun in sentimaint dad engraziaivladad.

Furtüna, disfurtüna

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

Minchün e minchüna viva sia vita, tant bain chi va – bod amunt, bod aval, bod cun schlantsch, bod cun spranza sblachida. I po müdar d’ün di a tschel. Nus dschain ad ün da noss conumans: «Bun di!» Forsa chi sarà per el ün bun di, e forsa güsta il cuntrari.

I’s dschess cha nossa vita saja ün etern provisori. Inguotta nun es sgür, tü nu sast mai che chi capita. Minchatant è’la gloriusa, minchatant diabolica. I po depender dals evenimaints dal di, agreabels o schmaladits; i po eir depender be da nos intern, e là nu savaina adüna, perche cha nus eschan trists o cuntaints.

Da las voutas resentina üna rabgia invers l’aigna existenza, frustraziun siond cha la furtüna nu grataja – intant cha’l sömmi da furtüna ans es in alch möd adüna preschaint. Quel sömmi ans sto esser gnü dat da naschentscha, tant ch’el ans tuorna adüna darcheu inavo – suvent perfin immez la plü trista calamità. Minchatant la vantüra po gnir aint dad üsch tuot inaspettada, sco üna bella sclerida da sulai. E minchatant eschna sulets davant üna staziun e spettain ün tren chi nu voul rivar.

Furtüna e disfurtüna, ün etern misteri. Tschertüns ans dischan cha quai dependa tuot dal char Segner. Oters impè crajan chi detta effectivamaing il diavel, cha sainza il diavel nu pudessan capitar robas uschè sgrischaivlas. Amo ün oter craja vi d’ün destin persunal chi’ns accumpogna sco nossa sumbriva. E l’ultim disch : « Na, na, i dependa unicamaing da tai svess, tü est svess l’indschegner da tia vita.»

Iminchacas as müda tuot d’ün cuntin, sco chi disch l’antic Heraklit : « Tuot fluischa, tuot es in movimaint.» O lura eir: «I nu’s po ir duos voutas aint il medem flüm. » Minchatant eschna stuffis e lessan far la finida. E minchatant ans tschüffa darcheu ün desideri narrais-ch per la vita e sia bellezza – la natüra, ün vent da marz, ün tschirescher in flur, ün tschêl staili. O lura las vuschs e las fatschas umanas, fatschas da vegls, fatschas da giuventüna. Obain fatschas dad uffants, sco scha quellas cuntgnessan amo üna dimensiun d’ün oter muond.

In muntogna

Marchet Nesa

Our da la fanestra dal tren observa üna glüm a la fin dal tunnel chi dvainta adüna plü gronda, infin cha’l tren banduna la gallaria. Da tuottas varts vain uossa üna clerità chi sorbainta. Cur cha meis ögls as han finalmaing adüsats a la glüm, cumpara ün purtret cuntschaint, ün purtret chi svaglia diversas emoziuns in mai. Eu vez las muntognas da l’Engiadina Bassa, il Pisoc, il San Jon, il Lischana e l’Ajüz  - üna chadaina da grippa e spelma a l’orizont chi cunfina cul tschêl blau viv. Eu am saint acceptà in quist lö - eu am saint dachasa, in mia patria. Davo esser stat davent per plü lönch bada pür che importanza cha quist lö e quist ambiaint han per mai.

Il di davo decida dad ir sül Piz Lischana. Il prüm tras ün god spess da pins e larschs, traversond l’aual chi sbuorfla eir fingià i'l cler dal far di, chamina da la senda insü, tras zuondra, sur gravas - adüna plü insü. Cul spejel da champogna duna ögl ün tröp chamuotschs chi pasculescha sün üna blaisch da tschella vart da la val. Plü lönch ch’eu chamin e plü vasta cha la cuntrada dvainta. Apaina rivà sülla Fuorcla Rims sofla ün vent dschet imnatschant. Quisü ingio chi nu’s vezza gnanc’üna restanza da la civilisaziun regnan las forzas da la natüra. Eu realisesch quant pitschen ch’eu sun in congual cullas muntognas gigantescas, invlid tuot il pais dal minchadi, resaint ün sentimaint da libertà e dad independenza. Nu pens al futur, ni nu reflet dal passà – Viv i’l mumaint   e registresch l’ambiaint cun tuot meis sens. Ün’experienza püra, bod meditativa. Lura cuntinuescha meis viadi vers il piz. A la fin cumpara eir il sulai a l’orizont e s-choda mias piclas dschetas. Id es ün di da bellezza quia illas muntognas, tschêl blau, gnanc’üna nüvla. I nu va plü lönch fin sül Lischana. Uossa am rechatta sül spi final, da tuottas duos varts vaja giò illas profuonditats. Eu dun ün ultim sguard inavo e dun bada al vadret dal Triazza chi nun exista plü. Üna larma cula giò per mia massella. Algordanzas da mi’infanzia cumparan. Quia d’eira amo üna lengua alba e blau clera, glatschusa, plain sfessas privlusas. Am fetsch impissamaints sur dal muond chi’s müda uschè svelt, sur dals umans e lur influenza, tant ch’eu nun ha bod gnanca dat bada ch’eu sun rivà sül piz. Satisfat da mia prestaziun stuna quia sur tuot oura, contemplond l’orizont vast, ils problems in mia vita paran insignificants in congual cun quista terra  müravgliusa.

In muntogna

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

I’s vaiva fingià ün pa l’adüs da las distanzas in muntogna, distanzas chi nu piglian fin: ün toc vallun, üna craista chi nu voul gnir plü daspera. Il sulai da marz arda. In ün tschert mumaint, quai nun es nouv, as fa sentir la papardà, quella dandetta deblezza colliada cun üna fom da morder. I’s tratta lura da supportar cun pazienza – nöglia as fermar, chaminar quietamaing inavant, sainza perder la spranza, aint illa monotonia dals agens pass.

Il vadret am fa ün paet temma. Da suot insü para be ün cumün in muschna, ruinas da chasamaints crodats insembel, bloccuns da glatsch, e là aint, ün glüschöz da cavernas, ün fraid dschet da fossa. Eu ramplign da la vart sü, culs skis sülla spadla. – Casü as schlada oura il vadret. El implischa tuot la chaldera, as stenda sü vers las tschimas. Intuorn mai ün glüschöz da cristals, sco schi füss güsta Büman.

Meis ami Gustin am vaiva scusglià da traversar il vadret be dapermai. Ils privels sun cuntschaints : quista surfatscha immaculada pudess ingianar sco üna fossa soncha, dandettamaing pudessast sfuondrar aint e svanir sainza laschar inavo fastizis. Eu am dumond quant lönch chi’s cumporta il fraid in üna sfessa da vadret ; quant svelt as perda la temperatura dal corp ? I dischan chi’s stopcha lura chantar, per nu s’indurmanzar. Pudess dar üna lunga chantada.

Il cumpogn am manca. Sulet at saintast inamöd plü periclità. Eu am ferm, prouv da clomar: «Hallo!», be per verer scha l’aigna vusch resuna eir aint illa suldüm. I tuna da quai suord… In duos nu’s gnissa faquint neir uschè stanguel. Pac toc suot il cuolm am para dandettamaing a fin cullas forzas, eu saint ün indeblimaint total, sco sch’üna pussanza suprema (o impussanza suprema) am plantess là.

A las trais suna finalmaing casü. Vers süd as vezza uossa nouvas chadainas da muntognas. Tü stast quia davant quist orizont schladà oura, circundà da silenzi, cun ün zichin vent in fatscha. Alch para sumgliaint a plü bod, schi’s d’eira sulet sülla pizza : üna leiva temma, ed al listess temp ün sentimaint d’aivrezza, sco scha tias paraids internas füssan svanidas. Tü pensast a las regiuns abitadas giosom quai, las vias, ils straduns, ils cunfins, la strettezza dal pajais ; pensast a tia relaziun culs umans, nossas dmuras, nossas portas chi serran bain – e tü est sü quia, grat per las lontananzas.

Inscunter al telefon

Jon Zanetti

I d’eira üna tipica dumengia d’inviern. Il sulai d’eira vi da l’alvar, ma’l d’eira zoppà amo davo las muntognas cuvernadas cun üna grossa vetta da naiv. Aint in üert as vezzaiva ils stizis dal tschiervi chi d’eira stat in tschercha da rests mangiabels i’l compost. Quist silenzi es gnü disturbà dal sclingöz da meis svagliarin. L’urina muossaiva nouv e mez. Sainza blera vöglia am n’haja decis da gnir our da let. Mia idea oriunda d’eira dad ir quel di in gita, ma causa cha meis collega Gian d’eira gnü amalà ils dis passats, ans vaina decis da spostar noss’excursiun.

Cha quel incidaint vess üna grond' importanza per mai nu’m vessa mai pudü metter avant.

Cun quai ch’eu nu d’eira i in muntogna, n’haja decis da far ün di ün pa plü pachific. Da giantar n’haja fat üna lasagna our dal paquet. Davo avair rumi la maisa e miss la vaschella illa maschina, suna i a far üna posa. Eu n’ha chattà dret svelt meis sön. Perquai cha quella savur d’ün let trat sü frais-ch am metta in ün stadi da spüra calma.

Eu nu sa plü precis quant lönch ch’eu varà durmi, ma in mincha cas sun eu gnü sdruaglià quista jada dal tun dal telefon. La prüma jada n’haja pensà chi sarà mia nona e ch’eu possa dar ün scling inavo vers saira. Ma i nu pudaiva esser ella perquai cha sch’eu nu pigl giò subit, nu telefon’la pelplü üna seguonda jada. Davo üna tera pezza n’haja gnü avuonda dal sclingöz e sun i a verer chi chi’m secca. Sül monitur dal telefon d’eira ün nomer stran. Quel nu pudaiva esser da l’Europa m’haj’impissà. Ma eu n’ha tut giò listess.

Al cumanzamaint dudiva be ün schuschuri ed in quel mumaint ch’eu laiva pichar sü, n’haja dudi üna vusch. Quella vusch s’dudiva il prüm be da bass, ma davo adüna plü dad ot e cun quai s'inclegiaiva plü bain che cha ‘la dschess. Svelt n’haja badà cha alch nu po tuornar qua. Quista creatüra da l’otra vart da la lingia discurriva da robas futuristicas. Am quintaiva chi chi saran ils prossems presidents dals Stadis Units e che finischun cha la guerra ill’Ucraina pigliarà. La vusch am daiva resposta a mincha dumonda pussibla. Cun’ün’excepziun. Ella nu m’ha dit ne ingio ne chi ch' ella saja.

S’inclegia ch’eu n’ha fat notizchas ed i’s pudess bod dir scrit protocol da noss discuors. Nossa conversaziun ha dürà quatter uras dal sgür. Eu vaiva fat notizchas sün ot paginas cun tuot las infuormaziuns da quista vusch.

Ma lura esa capità. La colliaziun es interruotta. No nu'ns inclegiavan plü. Mias notizchas n'haja miss in salv i’l fuond dubel da mia s-chaffa.

Adüna cur chi capita alch plü spectacular piglia per mans quels fögls e guard scha la vusch am vess gnü dit alch da quai. Id es bod da nu crajer. Ma tuot quai ch’eu n’ha notà quella dumengia tuorna. Quist secret nun haja mai parti cun ningün avant. Ed i'm sgrischa amo uossa.

Inscunter al telefon

Oscar Peer , Vi da che ch’eu pens minchatant , 2023

Eu nu baderl adüna jent al telefon, eu n’ha dabsögn da verer la fatscha. Natüralmaing dependa cun chi chi’s discuorra; pro blers nascha subit bun contact, pro oters croudast in ün vöd e stoust spettar la fin.

Id es però eir uschena cha al telefon blers umans perdan lur tun natüral, voul dir lur möd adüsà. Pustüt bleras duonnas – chi reagischan forsa plü directamaing a quist urdegn innatüral da la tecnica. I dà da quellas chi cumainzan lura a quintar e nu finischan plü, sco agitadas e sco schi vessan prescha. Cun ün’amia da stüdi, scha nus ans vezzain, n’haja bellas discussiuns ; però al telefon è’la subit in ün tumult e dà lura bod sbrais.

Cun quist apparat uschè pratic, ma chi’ns zoppa la fatscha, pon capitar curiusas istorgias. Üna cuntschainta, Brigit, imprenda a cugnuoscher ad ün hom, tras ün da seis artichels in gazetta. Ün scriptur ! Ella til scriva ün pêr lingias per ingrazchar – ch’ella haja let seis artichel plüssas jadas, siond ch’el scriva precis quai ch’ella haja suvent resenti in sai svess, ma sainza esser buna da formular cler e net. L’hom respuonda, tilla tramettond ün cudaschet cun insajs ed aforissems ch’el ha publichà. Brigit ingrazcha darcheu cun üna charta, ed uschena nascha plan a plan o plü bain dit dret svelt – üna correspundenza. Fin chi vain üna bella saira ün clom da telefon. E davo cumainzna a’s telefonar bod regularmaing, il prüm üna jà l’eivna, lura bod mincha saira. Brigit ha jent la vusch quieta, ün pa raca ma agreabla da quist hom. Ella es sco inamurada in sia vusch. Eir el sarà inamurà, ma sainza ch’el fess la minima allusiun.

Finalmaing decidna da s’inscuntrar, e quai a Turich, in ün cafè. I nu s’han mai vis, i nu san quants ons cha tschel varà, ne co ch’el e ch’ella guardarà oura. Sco segn dess minchün tgnair in man ün cudesch. Ma cur chi sun là, schi Birgit lascha per intant seis cudesch in sia tas-cha. Ella baiva tè da menta ed observa sainza chi’s bada a seis scriptur, là pac toc davent : el varà var 50 ons, forsa 12 ons daplü co ella – ün hom in fuond tuottafat inandret, simpel, fatscha umana – i nu füss inguotta chi tilla disturbess ; ma ella nu’s sa decider. Üna vouta ha’la badà ch’el guarda nan vers ella. Forsa ha’l ingiavinà. Brigit paja seis tè. Ün pa plü tard sta’la sü e banduna il local. La saira til fa’la telefonar ad ün’amia : cha Brigit til dumonda per pardun, chi saja capità alch cun sia madrina e ch’ella haja urgiaintamaing stü ir a l’ester.

L’hom nu s’ha mai plü annunzchà.