Mittwoch, 14 Juni 2023 10:26

Ün scolar e duos scolaras da l’Institut sül podest


Ün scolar e duos scolaras da l’Institut sül podest Jon Duschletta

Concurrenza da scriver Pledpierla da la Lia Rumantscha 

Uorschla Natalia Caprez Brülhart

I’s pudess avair l’impreschiun cha scriver saja miss in chüna a scolars e scolaras da l’Engiadina Bassa. Els han miss in pleds poetics e psicologics  lur impissamaints, tils dond fuorma e pais. Al tema “Set minuts” s’hana dedichats, set minuts reflettats e valurisats. Il text victur da Marchet Nesa, il seguond da Selina Martina Müller e’l terz da Mira Luisa Mayer sun gnüts elets da la jüria pella concurrenza da Pledpierla chi ha survgni blers texts. Gra-tu-lesch! Els han pudü preleger lur ouvras davant public i’l auditori dal Chastè Planta-Wildenberg a Zernez, als 31 da mai 2023.

L'experienza sgrischaivla

Marchet Nesa

Sainz’ingüna motivaziun am sforza da cumbinar trajamilli segns chi fan sen e chi han da chefar cun set minuts. Natüralmaing pudessa scriver alch interessant chi fa ponderar al lectur e chi til fa müdar si’opinun davart üntema, ma che vess quai da chefar cun set minuts? Forsa dessa eir ün tema cuntravers chi ha üna colliaziun cun set minuts. Eu am decid da scriver ün text cuort cul titel: “Set minuts dal punct da vista d’ün abitant a Charkiv ill’Ucraina”… Ün sfrach am fa drivir meis ögls. Eu am rechat in ün stabilimaint sainza forz’electrica. Tuot trembla. Aint da la fanestra vegnan rumurs d’uffants chi sbragian. Eu dun ün sguard oura sün via - üna drona ha toc l’edifizi vaschin e til ha fat crodar insembel. Ün pêr persunas cumparan al lö da la tragedia e cumainzan a güdar a las victimas. Il prossem sguard am fa star mal ed eu croud bod in svanimaint. Eu vez ün corp d’ün uffant – siaschommas sun suot üna platta da beton, plü co facil distachadas dal corp – ün bratsch as doza ed improuva da’s deliberar – el viva amo, sgrischaivel. Eu tuorn i’l local dal cumanzamaint, üna stanza, sül let es ün uorsin da plüsch. Eu nu sa che sentimaints ch’eu stuvess avair, per ün mumaint n’haja gust, fin ch’eu dun bada a las fluors ed ad üna chandaila chi sun gnüdas plazzadas sülla plüma culurida. Las sirenas d’alarm tschüblan dad otezzas. Ill’allontananza as doda la collisiun d’ulteriuras dronas. Ün vent dschet sofla aint da las fanestras desdrüttas. Naiv cuverna las ruinas. Eu vegn tremblond giò da s-chala e riv giò’n schler. Var vainch persunas as rechattan quia. Tuottas schmagrantadas, traumatisadas e sainza spranza – per avair ün pa plü chod sezznafich stret üna dasper tschella. Co chi para suna quia fingià daspö mais, cun paca nudritüra ed ingün’electricità. Las cundiziuns da vita sun inexprimiblas. … Ün seguond sfrach am fa trar ün sigl. Ils set minuts sun fingià passats. Eu am rechat darcheu in mia chasa inSvizra, sün cuotscha. Eu cuor vi pro la tualetta e stoss svungar da la sgrischur. A mai para ch’eu saja stat davent per bler daplü co set minuts. Cun tuot quistas impreschiuns stramantusas es il temp bod stat salda.Nos sen dal temp vain influenzà da las acziuns cha no fain, chi ans plaschan o brich. Set minuts fond alch cun paschiun passan plü svelt co set minuts be sgrischurs. Eu less concluder quist text cuort cun descriver il sen plü profuond ch’eu n’ha improvà dad exprimer. No stuvain predschar tuot ils privilegis chi’ns sun dats in quist pajais. No vain tuots ün dachasa cun fanestras interas ed üna pigna choda. No vain damangiar e dabaiver da buna qualità. No vain forz’ electrica ed access a l’internet per ans infuormar. No vain il privilegi da pudair decider che chi capita in nos pajais. Tuot quistsprivilegis nun ha displaschaivelmaing blera glieud sül muond. Però no vain pac’influenza e l’unic cha no pudainfar es da giodair ils duns chi’ns vegnan miss a disposiziun.

Marchet ans tschüffa cun ün plot resp. üna structura fich ponderada, bod geniala, da seis text chi cumainza cul scolar chi nun es motivà da scriver ün cumponimaint. Chi nu cugnuoscha quella situaziun? Ma güst davo attira’l noss’attenziun cul titel brisant pel text cuort ch’el voul scriver: “Set minuts dal punct da vista d’ün abitant a Charkiv ill’Ucraina”. L’”eu” müda la perspectiva ed es uossa in üna situaziun da guerra. Davo ün’explosiun. Cun frasas cuortas exprima’l purtrets desastrus e seis sentimaints da las schmurdüms ch’el percepischa cun tuot ils sens. Intant cha no vain invlidà cun leger cha’ls set minuts sun passats, vaja ün seguond sfrach. Il scolar chi scriva ans tira uoss’ adimmaint da tuornar in seis ambiaint. L’es sün cuotscha a chasa. Ma invezza da cuntinuar a scriver co cha’l cumponimaint es bod fini, sto’l ir our in tualetta a render dal schnuizi. Ün’experienza sgrischaivla  esa stat da’s metter i’ls peis d’aua d’ün pertoc da la guerra. Il scolar s’fa sias reflexiuns davart la dumonda co cha quels set minuts illa pel da l’”eu” a Charkiv sun passats. I til ha parü ün’eternità. Eir scha 7 minuts a Charkiv restan be 7 minuts, schi’s guarda süll’ura. La percepziun dal temp divergescha tuot tenor che cha no fain o’ns impissain. Marchet conclüda cun üna lecziun per no tuots in ün möd sapientivamaing insistent, cun frasas chi cumainzan tuottas cun “no”: “No vain tuots…”, “No stuvain predschar…”, No vain privilegis…” e finischa cun ün “Però”: “Però no vain pac’influenza e l’unic cha no pudain far es da giodair ils duns chi’ns vegnan miss a disposiziun.” Propcha l’unic?

Per adüna

Selina Martina Müller

Il favuogn lom da stà balla cun meis chavels brün s-chürs. El charezza mias massellas, ma chantina hoz in favellas incuntschaintas e gira lura inavant, sco scha nüglia nu füss. In ün ritem cuntschaint passa’l straduns e tarschendas. Bod plü svelt, bod plü plan, adüna davo als pass monotons. I paran sgiarvitschs, energics, in crusch ed in traviers. Plü chafuol in tuot il travasch giascha la canera constanta. Meis mans tremblan e’l palperi da l’ögl tira leiv. Umans intuorn mai cuorran e sotan davo a lur vitas ed eu stun be qua e resaint profuondità e vödezza. Sulischma suletta tanter tuots. Ningün nu’m vezza. Eu n’ha battacour e tir plü svelt il flà. Tscherch il fuond suot il peis. In meis man dret tegn’amo adüna il telefonin. Ella es morta. Per adüna. il temp sta salda. Planin sbass’il sguard. Meis pizs dals peis s’lessan bütschar. Il pass jertà dad ella. Il regal ch’eu n’ha survgni chi lascha viver üna part da nona per adüna in mai. In sias passivas. Hoz eschna ils prüms da lügl. Nona vess cumpli settanta quist on. Eu guard süll’ura. Set minuts daspö la nouva, set minuts ed ün, set minuts e duos, trais, quatter… Massa lönch per la reacziun dandetta. Pel sbrai da cour, ma massa cuort per realisar. Chamin plansieu sainza savair ingio ir. E dombr pass per pass sco sch’eu less tschüffer alch. Retgnair las secundas in etern. Chi nu tuornan plü. Mai invlidar. Il temp chi passa e nu spetta. E tuot para be insömgià. 

Cun pacs pleds descriva Selina la perspectiva interna da l’”eu” in ün möd impreschiunant chi permetta da sentir il cuolp dal destin e’l schoc da la nouva. Illas prümas lingias gnina manats tras straduns e tarschendas d’üna cità ingio chi gira. L’”eu” para dad esser confus. Seis intern as projectescha sül ambiaint. Il favuogn lom es agreabel, ma chantina in favellas incuntschaintas ed estras, uossa ch’el es gnü a savair cha sa nona nun es plü. Lura sofla’l inavant in ün ritem darcheu cuntschaint. Tuot sco adüna e sco scha nüglia nu füss. Ne’l favuogn ne la glieud nu dan bada a l’”eu” culla tremblaröla e sgrischur da la novità  aint ill’ossa. El o ella doda be plü da dalöntsch la canera constanta dal travasch. Id es ils 1-07. Il setter para bod da perseguitar a l’”eu” in quist mumaint. La nona vess cumpli 70. 7 minuts sun passats daspö la nouva da la mort e l’”eu” prouva da retgnair il temp. Las secundas passan, “set minuts ed ün, set minuts e duos, trais, quatter…” sainza remischiun. Eir scha la prüma persuna nu realisescha ed inclegia propcha che cha quai voul dir: “Per adüna.” Il temp sta salda eir perquai chi’d es definitiv. Sainza retuorn. “Pel sbrai da cour” esa fingià massa tard. Da pudair sbragir fess bain, per as sentir e dar ajer a l’emoziun chi fa mal, incuntschainta sco la favella dal favuogn. La disparaziun s’exprima illa dischorientaziun: “Tscherch il fuond suot ils peis” o “Chamin plansieu sainza savair ingio ir”. Eir i’ls segns fisics - ils mans chi tremblan e l’ögl chi tira, il battacour e’l flà - e la profuondità e vödezza cha l’”eu” resainta. Suldüm sainza tegn. D’üna giuvna o ün giuven chi ha jertà il pass da sia nona. E tuot para be insömgià. 

Greivas decisiuns

Mira Luisa Mayer

Ha ün uman üna persuna prediletta? Resta quai adüna la listessa? Esa pussibel da descriver a quella be in set minuts? 

Persunalmaing n’haja üna persuna prediletta. Quella n’haja gnü tuot mia vita. Quai es mia mamma. Eu pens cha la mamma sarà per blers umans la persuna prediletta. La mamma es quella chi’d es qua per tai davent dal prüm bat dal cour. Ella pissera per tai, at nudrischa, at cufforta scha tü est trist o stast mal ed es adüna qua per tai. E quai per tuot la vita. Mincha mamma es speciala in sia maniera. Eir scha tia persuna prediletta nun es tia mamma, dimpersè ün’otra persuna da tia famiglia, ün ami o amia obain eir üna bes-cha, minchün da quels es special, inschinà nu’s dschessa ch’el o ella füss tia persuna prediletta, o…? 

Dimena esa pussibel da descriver üna persuna uschè extraordinaria e speciala in be set minuts? Schi s’ha fich jent ad üna persuna as cugnuoscha a quella pel solit fich bain ed in detagl. I’s cugnuoscha tuot las deblezzas e fermezzas, tuot ils buns temps e’ls main buns illa vita, per che robas ch’ell’es debla ed ingio ch’ell’es ferma, tuot las maclas e caracteristicas, co ch’ella guarda oura e che caracter ch’ella ha. Lapro vegnan eir amo las milli istorgias ed ils milli mumaints chi s’ha passantà insembel. Tenor mai füssan dafatta set uras massa pac per descriver a la persuna prediletta, uschè cha’l visavi as po imaginar che persuna incredibla cha quai es. Schi’s conguala la persuna prediletta cun üna normala, craja chi füss sgür chi’s riva da descriver a quella in set minuts, siond chi nu’s cugnuoscha a quella uschè precis sco a la persuna prediletta. O neir na? 

As riva insomma da tscherner ad üna singula persuna chi rapreschainta a si’aigna persuna prediletta? Tuot tenor pudess quai esser üna decisiun fich difficila. Forsa nu s’haja gnanca üna persuna prediletta o chi s’es svessa la persuna prediletta. Quai tuna forsa ün zich egoistic, obain sco schi’s füss inamurà in sai svess. Però schi’s stübgia nu füss quai gnanca uschè mal, scha minchün füss sia aigna persuna prediletta. In reguard al fat da chürar a sai svess nu füss quai dimena gnanca uschè mal. Schi’s voul amar ad oters es il prüm pass dad amar a sai svessa e dad esser cuntaint cun sai svess. Es quai il cas pro tai? Es quai il cas pro quels chi t’aman?  Scha nöglia, es quell’ amur genuina e vegn quella da cour? Ils blers umans funcziunan be schi vegnan amats e pon dar inavo amur. Esser sulet nun es bun per l’orma. Scha nus vain alch chi’ns deprimescha faja bain schi s’ha ad inchün chi’ns cufforta. Che capita schi nu s’ha a ningün per quai? Lura esa ün avantag schi s’ha a sai stess sco persuna prediletta. Tras quai s’haja üna tscherta pussanza. I’s sa che chi’ns po tour il fuond suot il peis e che nüglia. 

Sgürezza da sai stess es listess sco sgürezza illa vita sociala.

Che pudaina imprender da tuot? Scha tü t’amast sco cha tü est, vainst amà dad oters e poust passantar ün’amur sincera e püra. 

Per Mira Luisa esa cler. Üna persuna prediletta nu’s riva da descriver in set minuts. Perquai chi’s tilla cugnuoscha massa bain, “las deblezzas e fermezzas (…) tuot las maclas e caracteristicas, co ch’ella guarda oura e che caracter ch’ella ha” e “Lapro vegnan eir amo las milli istorgias ed ils milli mumaints chi s’ha passantà insembel.” Seis essai psicologic cuntegna plüssas sentenzas (Sinnsprüche) sco “Esser sulet nun es bun pell’orma” o “Sgürezza da sai stess es listess sco sgürezza ill vita sociala”.  Mira Luisa parta da sia persuna prediletta, cuntinuond uschè cun üna chadaina dad impissamaints, per rivar ad üna rincla finala, la conclusiun sumgliainta a quella biblica: “Ama a teis prossem sco a tai stess.”  Es’uschea cha la mamma sarà pels blers la persuna prediletta sün quist muond? “La mamma es quella chi’d es qua per tai davent dal prüm bat dal cour.” E scha na, chi lura? Schi nun es ün uman, esa fors’üna bes-cha chi’d es plü importanta co tuot oter? Ed a sai stess neir nu’s das-ch’invlidar. I’s po esser eir svessa la persuna prediletta. Üna greiva decisiun, da’s decider per sai stess, sco cha’l titel disch? O füssa tuot tenor dafatta giavüschabel da s’amar da tuot cour, cun sulai e sumbrivas e’s tscherner perfin sco persuna prediletta? Tant chi nu’s perda il fuond suot il peis, as sentind bain in sia pel e siond a listess temp eir amicabel e social invers oters. Ed in quel möd l’amur gniss o vain perfin replichada, quai cha l’ultima frasa e sentenza disch:  “Scha tü t’amast sco cha tü est, vainst amà dad oters e poust passantar ün’amur sincera e püra.”

 

 

 

Hochalpines Institut Ftan AG • Institut Otalpin Ftan SA
Chalchera 154 • CH-7551 Ftan
Tel. +41 81 861 22 11
Diese E-Mail-Adresse ist vor Spambots geschützt! Zur Anzeige muss JavaScript eingeschaltet sein!www.hif.ch
Bürozeiten
Mo. – Fr. 08:00 -12:00 / 13:00 -17:00 Uhr


© 2018 - 2021 Hochalpines Institut Ftan AG