Displaying items by tag: Kultur am HIF

Dienstag, 07 März 2023 15:51

Prelecziun da Laura Schütz a l’Insti

Hotel Destin, Verd ed otras culanas da pleds

Uorschla Natalia Caprez Brülhart

La giuvn’autura Laura Schütz es gnüda in visita in favrer a l’Institut Otalpin a Ftan i’l rom da la
CH-Reihe ed ha prelet our da seis cudesch Hotel Destin (2021), oriundamaing sia lavur da matura scritta in rumantsch grischun ed in tudais-ch. Quist raquint istoric per giuvenils as splaja i’l 19avel tschientiner cur cha l’hotellaria e’l turissem da cura han cumanzà a flurir in Grischun e quinta dal destin da duos giuvnas chi s’han chattadas uschea. Lur origin nu vess pudü esser plü different. Per gnir a savair daplü, legiai ils « rapports da medias » sülla pagina Hotel Destin – Chasa Editura Rumantscha.

Laura Schütz ans ha eir prelets oters texts, da seis Impuls scrits per RTR e tanter oter la Columna « Verd », gnüda publichada in La Quotidiana dals 11 da favrer, 2022. Il purtret ha inspirà eir ad ün pêr scolar(a)s chi han provà da metter lur associaziuns in pleds e dafatt’in culanas da pleds.

Bun divertimaint !

PDF Columna Verd

Nespresso in Germania

Imre Kruit

Il di es passà, our da fanestra vez eu ils ultims razs da sulai chi s-chodan la prada ed il lai. I‘ls bancs verds dal tren antic esa üna spüzzina da stit sco illa chasa da ma tanta attempada chi sta be dasper no. Meis impissamaints viagian a chasa, inavo in quel bel pajais dalöntsch davent. Co saraja uossa là? Fingià avant trais dis sun eu parti per la Germania, sainza propcha savair ingio ch’eu dess ir. Il conductör passa, ma nu guarda insomma na meis bigliet. El sa dingionder ch’eu vegn. No nu dovrain ingüns bigliets. Uossa rivaina al cunfin tudais-ch ed ün ufficiant aintra i‘l vagun. El voul verer tuot ils passaports e guarda cun ögliuns aint per meis pass cotschen cul emblem da la UN. “Was ist das?” dumonda’l. “Ein UNO-Diplomatenpass”. El piglia sü il telefon, telefona ad inchün, guarda amo üna jada sül documaint cotschen e passa inavant tras il tren. Avant ün’eivna d’eira tuot amo sco adüna, ma lura sun gnüdas giò las prümas raketas sün Kiew. Be avant tschinch dis es la centrala gnüda tocca e bod tuot meis collavuraturs sun morts. Eu sco unica n’ha survivü e quai be pervi ch’eu sun ida per ün nouv paquet cafè da Nespresso. E uossa suna qua aint il tren. Fetsch sco sch’eu legess. Ma eu nu riv.

La sumbriva

Nicole Pinto Ribeiro

Eu driv il cudesch. Dun ün’ögliada als custabs. Eu vez il titel dal prüm chapitel. Ün titel plain forza. Ün pled da tschinch custabs. Eu leg il pled ‘larma’. Eu stübg be plü che importanza cha quist chapitel varà per l’autura. La larma chi cula giò da la fatscha dal protagonist o da la protagonista. Forsa üna larma da la victoria e dal success. Forsa eir üna larma da la perdita. Eu guard intuorn ed observ ils differents tuns verds. La culur da la spranza. L’atmosfera es agreabla. Dadoura as vezza il tramunt dal sulai. Eu driv la fanestra e bad il ventin frais-ch. Meis chavels chi svoulan in tuot las direcziuns. Eu prouv da tils tgnair, ma i nu funcziuna. Nun es neir na uschè important per mai. Tuot ils noschs impissamaints svoulan inavant cul vent. Giosom as vezza üna punt. La punt chi am maina forsa ad ün nouv cumanzamaint. Ad üna nouva vita. Chi’m güda a superar il passà. Chi’m güda forsa a stüder quista sumbriva ch’eu port adüna cun mai. Ingio cha la varguogna as zoppa adüna darcheu. Ma insè per nüglia. Perquai cha la vardà es adüna plü ferma. Eir schi düra ün temp fin ch’ella vain chattada. Lura perche am zoppa in quist büschmaint nair? Perche nu muossa chi ch’eu sun? Perche avair temma?
Eu leg inavant. Sfögl ün pêr paginas. E leg inavant. Frasa per frasa. Uossa es quia l’ultima frasa dal chapitel. «Alle Träume können wahr werden, wenn wir Mut haben, ihnen zu folgen.», leg eu da bass. E precis in quel mumaint dà il tren üna squassada e nus ans rechattain sülla punt.

 Il sot nocturn

Selina M. Müller

L’ultim raz ha fingià dit adieu. El es rivà hoz in daman, ha charezzà mias massellas, laschà glüschir mias marüschlas cotschas, manà ün zich culur sün meis chapè nair ed es lura darcheu svani sco scha nüglia nu füss.
Meis ögls as muaintan, passan sur lingias, sursiglian pleds e s’inchambuorran qualjadas sur ün custab. Ma i van e van, chapitel per chapitel, frasa per frasa, custab per custab, adüna inavant. Il pled passà es svelt invlidà, be alch melodias am restan in memoria. Eir quellas van plan a plan cul vent e las bleras nu tuornaran mai plü.
In ritem monoton ball’il binari cullas roudas dal tren. Ballarins perseverants chi sotan e siglian d’ün cuntin.

 Il prüm inscunter

Nina Camastral

Vista da la viagiatura:
Vairamaing n’haja uossa let avuonda. Daspö duos uras suna be vi dal leger. Id es ün bun cudesch, inschinà til vessa fingià lönch laschà stara. Ma listess legia inavant o guard almain aint pel cudesch. Visavi da mai es nempe ün viagiatur, ün giuven cun ün’ expressiun simpatica. In da quistas situaziuns nu saja mai co agir. Perquai es quist cudesch il salvamaint.

Uossa passa il conductör. Eu met da la vart meis cudesch e tscherch meis bigliet.

Vista dal viagiatur:
Vairamaing n’haja uossa avuonda da star a leger la gazetta, eu tilla n’ha letta per la terza jada. Il plü gugent cumanzessa a discuorrer culla duonna visavi. Ella legia daspö bod ün’ura adüna las istessas duos paginas. L’am para zuond simpatica. Eu tilla pudess dumandar co ch’ella ha nom.

Ma uossa passa il conductör. Eu met dvart mia gazetta e tscherch il bigliet.

Vista da la viagiatura:
Il conductör es passà. Dessa uossa tour darcheu per mans meis cudesch? Eu guard buondriusa aint pel giuven e vez ch’el ria fingià aint per mai. E no cumanzain a discuorrer e discuorrer e discuorrer…

Tuorta da tschiculatta

Arina Carpanetti

Baderlöz e la canera dal tren am turmaintan. Mi’ögliada as drizza our da fanestra. In cuorts intervals as repetan püttas a l’ur dal binari. Cun mincha batterdögl as müda la cuntrada dadour fanestra. Il tren as ferma. Viagiaturs sortan dal tren e nouvs viagiaturs aintran i’l tren. Ün hom chi’s tschainta ün pêr sezs davo mai driva la fanestra per tour cumgià avant cha’l tren parta. In quel mumaint as derasa üna fladada d’ajer frais-ch tras il vagun. Quista sfladada porta cun ella bleras differentas odurs. Odurs cuntschaintas ed incuntschaintas as derasan in meis nas. Ma üna es tuottafat frappanta. Üna savur dutscha. Quella savur m’algorda a mi’infanzia.
Eu ser ils ögls e m’ algord: la dumengia cur chi’s driviva la porta d’chà da nona gniva incunter ün’odur dutscha. Ün’odur cuntschainta, nempe quella da la tuorta da tschiculatta. Üna tuorta da buntà. Baincomal, uossa n’haja cuaida d’alch dutsch.
Il tren parta ed eu tuorn in impissamaints aint il tren. Eu riv ils ögls e vez üna duonna vestida a nair. Ella porta ün chapè chi suoglia üna part da sia fatscha. Ella as tschainta visavi da mai e cumainza a sfögliar in ün cudesch.
Na, i nun es l’odur da la tuorta da tschiculatta da nona, dimpersè il parfüm da la signura chi’s derasa in meis nas.

Furtünada

Ladina G. Ammann

La duonna es ch‘ella sezza illa furtüna. La stanza es tuot verda. Perche nu dà ella ün cuc our da fanestra ? Il sulai tramunta ed il tschêl es be culurs. Cotschen, orandsch e gelg. Id es per gnir not. Ün purtret chod. La duonna es sco ün cuntrast. Chapè nair, büschmaint nair. Che mâ esa cun ella ? Ella gnanca nu vezza il tramunt. Ella legia be in üna revista. Che saraja scrit illa revista ? La duonna svess savess sgüra da quintar daplü istorgias co la revista :
-‘’Perche ch’eu n’ha ignorà il tramunt’’
-‘’Mia tristezza’’
-‘’La suldüm’’
Ningün nu sezza dasper ella, ma ella lascha il vöd tanter ella e la paraid. Forsa ch’ella nun es plü cun seis ami ? O forsa ch’ella ha pers ad inchün chi’d es mort ?
Ningüna temma - la furtüna tilla es süls chalchogns.

 

 

 

Published in Blog
Sonntag, 05 Februar 2023 15:56

Blog Rumantsch

Büman a Sent

Alina Andrighetti

Id es la bunura las ses. Il sulai as zoppa amo davo la pizza. Dadour cumün as doda las prümas vuschs dals giuvenils chi chantan avant ils bains dals paurs. Uschè adura sun però in viadi be quels dal s-chalin ot. Ils pitschens cumainzan lur gir ün pa plü tard. La giuventüm nu’s partecipescha plü a quist’üsanza. Els rivan inavo da la sortida pür cur cha quels dal s-chalin ot partan davent da chasa. Minchatant as inscuntra ad ün o a tschel. Tuots sun amo stanguels da la not passada, ma l’ajer frais-ch fa sdruagliar a la brajada. La saira da Silvester daja nempe adüna ün aperitiv sün Plaz a mezzanot. Cur chi vain plü cler as fan eir ils plü giuvens in viadi. In gruppinas chantan ils scolars e las scolaras adüna listess davant las portas. In mincha chantun dal cumün as doda:”E char, e char, dessat il Büman? Eu sun be eu ed amo ün.” Eir “No eschan be in trais”, tuot tenor quatter, tschinch o ses o set, schi’d es ün pêr daplüs. Quels da primara van girond in tröpets plü pitschens. Ils preparands van da cumpagnia da chà a chà ed ils confirmands sun eir tanter dad els. Davo cha’ls uffants han chantà a fin, riva la glieud la porta a dar il bainvgnü. Tuots as dan il man e’s giavüschan ün bun on. “Bun di bun on”! Aint illas cassinas cun ün bindel intuorn culöz mettna il Büman chi survegnan. Plü vegls cha’ls uffants sun e daplü raps chi dan. Divertent esa a chantar davant las portas dals turists. Che, giuvens chi petliajan per raps? Ingio eschna ? Ils preparands e confirmands survegnan illas bleras chasas perfin ün sanin. Minch’on daja ün o tschel chi chamina be plü tort dad üna chasa a tschella. Ma quai fa part da l’üsanza e chi nun ha jent ün’ iva o’n Limoncello?
I batta l’ura sün clucher. Las desch avantmezdi. Tuot ils uffants as fan in viadi vers chasa. Id es apunta admiss dad ir per Büman be fin las desch. Ils blers püschainan pür lura a chasa pervi chi nun han gnü temp la bunura. Ils plü vegls van amo cun lur cumpogns pro inchün a chasa a far marenda e giodair üna pezzetta. Fin a mezdi sun lura propi tuots da retuorn. E’ls blers as mettaran giò per cuotscha ed in els strasunarà amo fin d’saira “E char, e char, dessat il Büman?”

Tip: Guardai eir il rapport dad Isabella Müller davart l’üsanza a Büman a Sent, in schner dal 1992, sün RTR :

Bumaun a Sent - nossaistorgia.ch


Published in Blog
Sonntag, 05 Februar 2023 15:53

Comics da Raquints da Cla Biert

Uorschla Natalia Caprez Brülhart

Las scolaras da la 6avla han let plüs raquints realistics da Cla Biert our dalFain manü ed han provà da tocker l’essenza in fond ün comic cuort. Üna sfida bead’ed illustrada ! Ils riassunts dessan dirvir la porta per jodair ils disegns.
Quella da Jonin chi faiva chatschöl (Fain manü, pagina 12)

Quai es ün dals prüms raquints cha Cla Biert ha scrit ed eir il prüm raquint in seis cudesch Fain manü (1969/1979) chi tratta da Jonin:
Jonin es ün mattet chi sa far da tuottas sorts lavurettas (…) In cumpagnia dals mats til as vezza be d’inrar, e cur chi’s dan, schi el va da tschella vart. (…) A la posa s’fa’l adüna via pro las schoccas per giovar a ballas, intant cha seis cumpogns giovan a la giallina zoppa. Mo uschigliö ün brav mat.
Nu s’haja l’impreschiun da til cugnuoscher fingià ün pa davo quistas pêr frasas?
Üna jada ch’el vess stuvü perchürar ils vadels la prümavaira, s’ardüa’l vi pro las mattas a far chatschöl. Là es eir Aitina chi ha tarschoula nairas ed ögls sco parmuoglias chi glüschan e rian. Aitina ha per marus a Jonin, eir sch’ella disch cha quai nu saja gnanca vaira e ch’el saja be ün trid. Ün vadeïn va intant a cupichas aint il En e las uondatschas furibundas til stiran inavant sainza cumpaschiun. (…) La vadellina, impè es amo a la riva e nu sa sch’ella dess ir davo tschel o tuornar.
El sfuondress il plü jent e tuorna a chasa be varguogna e pür cur chi fa fingià s-chür. Mincha tschücha a la riva da l’En as transfuorma in alch figüratscha schnuiziusa e tschübelins fins d’ün utschèin til fan tschüffer la pel giallina dal spavent. In seis let plü tard as stira’l invi’ed innan e nu riva da cludir ögl.
Be cha tuot gess oura in bunas…

Co chi va a finir ed eir oter plü ha illustrà Ladina Ammann in seis comic.

Bildschirmfoto 2023 01 30 um 09.12.23

Bildschirmfoto 2023 01 30 um 09.15.58

Co ch’eu n’ha imprais a chantar (Fain manü, pagina 18)

Il mattet plain poesia vaiva üna relaziun ambivalainta cun seis bap chi gniva svelt grit, ma d’eira minchatant eir ün lom: Eu pudaiva star dasper bap cur ch’el dschaiva: “Vè meis figl, vè!” Lura vaiva’l buna glüna ed eu das-chaiva perfin metter l’uraglia sül vainter da la guitarra. Mo quai urtaiva be d’inrar, perche bap sunaiva la guitarra eir cur cha las fodas sü pel frunt d’eiran chafuollas, cur ch’el nu dschaiva “vè nan, figl, vè”, cur chi’s staiva taschair; lura nu chantaiva’l neir bricha, el sunaiva be e seis manun crotsch tremblaiva ün païn cun müdar l’accord, casü, pro’l culöz da l’instrumaint.
Üna saira ch’el tadlaiva darcheu cull’uraglia sül vainter. - i nu’s vezzaiva a mamma, i nu’s vezzaiva nöglia, i‘s dudiva be, i nu’s dudiva gnanca plü - til disch seis bap: “Uossa schi chanta, meis figl”. Mo el nun es bun. I nu vain oura gnanca tun. I til serra la gula amo daplü davo’ls pleds da seis bap via vers maisa: “Mo tschütta uossa, quist cheugross.”
La bunura chi van a sgiar sü da munts chanta il bap davant üna peidra fin cha’l serpaischem cumpara. Quai es üna bes-china ourdvart cun ün’udida grondiusa, e sch’inchün chanta bain, mo propcha bain, schi vain ella oura e taidla. Nos tracagnottel s’metta lur’eir el a chantar e chanta fin ch’el s’perda bod via plain spranza cha’l miracul s’muossa e fin cha sar Dumeng s’dumonda schi manca alch a quel uffant.
Las sumbrivas dal Munt Muntèr tendschan fingià sco leuatschas s-chüras aint e giò pellas costas e cun üna larmuna da la vart giò” chanta il mattet: “La not s’approsm’in prescha, già cling’il sain.” E lura, la larmuna vain sütta.
Invenziun o realtà? Cla Biert svessa disch d’avair imprais a chantar precis in quist möd da seis bap.

Selina Müller s’ha laschad’inspirar da quist raquint miss in tuns e chant da pleds e cuntgnü.

 

20230206154014529

Pangronds (Fain manü, pagina 141)

Nicole Pinto Ribeiro e Nina Camastral s’han dedichadas a l’üsanza da Pangronds chi gniva festagiada il di da Sonch Steivan a Scuol, ils 26 da december, e ch’ellas cugnuoschan eir da lur infanzia.
Cla Biert descriv’il cumportamaint dals uffants dürant l’üsanza, integrond detagls chi documenteschan las preparativas aint pel december cur chi’d es gnüda la prüma naiv gronda e’l di stess da Pangronds, cun minuziusità e sensualità à la Biert, illa culissa dal cumün da Scuol e seis contuorns.
Subit cha’l magister piglia la craida e scriv’alch vi da la tabla giran las rollinas d’palperi da banc a banc tanter las mattas. I tiran la büs-cha pels marus da pangrond. « Chasper», scutta Mengia vers tschellas, «Aita ha trat a Chasper! » Tuottas rian suotoura. (…) Aitina es gnüda tuot cotschna ed ha svelt dat man la penna.
Co gnir daspera a sia venerada, s’dumonda Chasper chi ha jent eir el ad Aita. Quant bel chi füss sch’ella perdess alch per gratai, ed el pudess cleger sü, che furtüna chi füss a pudair star aint il banc davo ella e laschar passar sias tarschoulas suravi ils mans, planin planin, e tillas schmachar ! Far imprastar la gomma e star sü ün païn per savurar quell’odur frais-cha dal scussal.
Ad Aita less eir Peider cumbain cha dar pro dessa’l pür l’ultim. El fa da las tuottas per dar in ögl e vaira bravüras, s’pettna perfin sia marüschla a la zoppada avant co ir via sün chant porta. Ma el nu survain gnanc’ ün pangrond quel di, intant cha Chasper ha üna marusa per vart. Ad Aita ed a Mazzina. Eir scha Peider nu para insomma na in imbarraz, imprometta’l in impissamaints: « Quista tilla squintaivat, ingün pangrond, va bain, va fich bain ! ». E…. guardai ils disegns!

Pangronds

FIX

Oura pro’ls puozs (Fain manü, pagina 160 ss.)

Ils uffants sun oura pro’ls puozs a perchürar ils vadels per chi nu mütschan sü aint illa prada, perche cun magliar spogna vegnan scuflats, e lura es qua sar Dumeng, il pendrader.
Quia tambas-chna jent e fan eir robas a la zoppada. Chasper ha cigarettas. Nuot ha tut ils zurplins. Ils mats füman. Mo id es nom verer che chi’s bajocca, perche Andrea nu sa nouvas, quel gess a potar schuber net, lura dess quai darcheu var trais dumengias stüva da scoula, sainza giantar! (...) Las mattas sun da tschella vart dal pas-ch, sur la storta da la stradella (...) i tavellan alch chi nu’s sa che, la rumur da l’En maglia tuot quai chi dischan. Be cur cha’l vent volva invia as doda lur riöz. Ellas han badà chi’d es alch sfuschignöz davo’ls trembels. I van oura a verer che chi gira e dan ögl ils ruos-chs. “Beeh! ¨üna rana! Üna rana! Che bes-cha trida, ella vain davo mai, ui ui!” sbraja in tuot in üna jada Flurinda e lura è’la fatta.
I fan fümar il ruos-ch e til brassan sur il fö cun ün entusiassem frenetic ed ün’ögliada be arsaja. Ma cur chi dà ün schlop suord, ningün nu fa pled. Pover ruos-ch! Schmurdüm e cheus bass. Nan da la frus-chaglia schuschura l’En, fraid e sul. E la cuolpa? Nun es ningün.
Cla Biert ha vuglü muossar eir la vart crudela i’l uffant e scriva in quist raquint cunter quella morala chi voul zoppantar quai. E d’alchvarts manzuna’l chi’s tratta eir quia d’ün’istorgia vaira.
Dal rest, quist tema o plüchöntsch tabu ha schoccà ed indegnà a seis temp a diversas lecturas e lecturs. Ed amo adüna cun leger a scoula quist raquint daja pelplü ter discussiuns.

Arina Carpanetti ha fat il comic per quista tematica chi tocca sül viv.

Ouozs

 

Published in Blog
Montag, 19 Dezember 2022 10:50

Blog Rumantsch

« Verd s-chür »,» Moosgrün »

Published in Blog
Montag, 05 Dezember 2022 08:20

Präsentation der Maturaarbeiten

Gelungene Maturaarbeiten am Hochalpinen institut ftan

Published in News
Montag, 28 November 2022 13:36

Blog Rumantsch

binsan, chara lectura e char lectur

Published in Blog

Di’m est tü amo qua… im mehrsprachigen Kontext

Uorschla Natalia Caprez Brülhart

Published in Blog
Dienstag, 03 November 2020 16:21

Kunst-Workshop mit Sophie Innmann

Am 02. und 03. November 2020 besuchte uns die Künstlerin Sophie Innmann und stellte uns im Kunstunterricht bei Frau Fries ihr Langzeitprojekt VisitaDaChasa vor.

Published in News

Mit der Gedenkausstellung zum 50. Todesjahr Vitals wird an sein facettenreiches Leben erinnert.

Published in News
Seite 1 von 2

© 2018 - 2021 Hochalpines Institut Ftan AG